Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

Fizik xossalari.
To‘yingan uglevodorodlarning dastlabki vakillari gazsimon, C
5
H
12
dan C
16
H
34
gacha 
suyuqlik, S
16
N
34
dan boshlab esa qattiq moddalardir. Ularning molekulyar massalari ortib borishi bilan 
qaynash va suyuqlanish haroratlari, zichligi, nur sindirish ko‘rsatkichi ortib boradi. To‘g‘ri zanjir hosil 
qilib tuzilgan uglevodorodlar tarmoqlangan zanjir hosil qilib tuzilgan izomerlariga nisbatan yuqori 
haroratda qaynaydilar. To‘yingan uglevodorodlar suvda juda kam eriydilar. 
Kimyoviy xossalari.
To‘yingan uglevodorodlar kimyoviy jihatdan deyarli inert birikmalar bo‘lib, 
tegishli sharoit yaratilgandagina parchalanish va almashinish jarayonlariga kirisha oladilar. 
Oddiy sharoitda to‘yingan uglevodorodlarga konsentrlangan meneral kislotalar va oksidlovchilar 
ta’sir etmaydi (HNO
3
, H
2
SO
4
, KMnO
4
).
Almashinish uchlamchi uglerod atomi tutgan uglevodorodlarda juda oson, ikkilamchi uglerod atomi 
tutgan uglevodorodlarda sekinroq, birlamchi uglerod atomi tutgan uglevodorodlarda qiyinchilik bilan 
boradi. 
Almashinish reaksiyalari radikal yoki ion almashinish mexanizmi bilan sodir bo‘lishi mumkin. 
To‘yingan uglevodorodlarning muhim kimyoviy xossalariga misollar keltiramiz. 
1. Galogenlash. To‘yingan uglevodorodlar galogenlar bilan yorug‘lik ta’sirida reaksiyaga kirishadilar. 
Reaksiya ftor bilan portlash (ayrim hollarda xlor bilan ham) orqali sodir bo‘ladi. 
Xlor to‘yingan uglevodorodlarga yorug‘likda, 300
0
S haroratda ta’sir etadi. Bunda uglevodorodlardagi 
vodorodlar birin-ketin xlor atomlari bilan almashinadilar. Reaksiyani katalizatorlar (oltingugurt, yod, 
mis, qalay, surma xlorlari va boshqalar) ishtirokida past haroratda ham o‘tkazish mumkin. Masalan, 
metanni xlorlash reaksiyasi: 
Xlorning metan bilan nur ta’siridagi reaksiyasi portlash bilan ketadi. 
To‘yingan uglevodorodlarni yorug‘lik ta’sirida (foto kimyoviy) xlorlash reaksiyasi radikal zanjirli 
mexanizm bilan borishi isbotlangan. N.N. Semyonov metanni xlorlash reaksiyasi mexanizmi 
quyidagicha borishini tavsiya etgan:
CH
3
– J + 2Na + J – CH
3
CH
3
– CH
3
+ 2NaJ
CH
3
– J + 2Na + J – CH
3
CH
3
– CH
3
+ 2NaJ
R – J + 2Na + J – R’
R – R’
+ 2NaJ
R – R 
R’ – R’
R – J + 2Na + J – R’
R – R’
+ 2NaJ
R – R 
R’ – R’
R – J + 2Na + J – R
R – R + 2NaJ
R – J + 2Na + J – R
R – R + 2NaJ
CH
4
+ 4F
2
CF
4
+ 4HF
CH
4
+ 4F
2
CF
4
+ 4HF
CH
4
+ Cl
2
CH
3
Cl + HCl
CH
3
Cl + Cl
2
CH
2
Cl
2
+ HCl
CH
2
Cl
2
+ Cl
2
CHCl
3
+ HCl
CHCl
3
+ Cl
2
CCl
4
+ HCl
CH
4
+ Cl
2
CH
3
Cl + HCl
CH
3
Cl + Cl
2
CH
2
Cl
2
+ HCl
CH
2
Cl
2
+ Cl
2
CHCl
3
+ HCl
CHCl
3
+ Cl
2
CCl
4
+ HCl
Cl : Cl
2Cl