Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

OH 
H 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
C 
C 
C 
C 
OH 
H 
II a 
OH 
H C 
GLYOKOZA ANOMERLARI:
QAYTARILADIGAN SHAKAR YARIMASETALLARI 
MUTORATASIYA
OH 
H 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
C 
C 
C 
C 
OH 
H 
III a 
H 
HO C 
O
H 
H 
OH 
H 
HO 
H
OH
H
OH
CH
2
OH 
O 
CH
2
OH
OH 
OH
HO
HO
H
H
H 
H
H
1 
2 
3 
4 
5 
6 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
6 
5 
4 
3 
2 
1 
O
H 
H 
OH 
H 
HO 
H
OH
OH
H
CH
2
OH 
O 
CH
2
OH
H 
OH
HO
HO
H
H
OH 
H
H
1 
2 
3 
4 
5 
6 
6 
5 
4 
3 
2 
1 
II b 
III b 
II v 
III v 
β
-D-(+)-glyukoza (t
suyuq.
150
o
S, [
α
]=+19
o
) 
α
-D-(+)-glyukoza (t
suyuq.
146
o
S, [
α
]=+122
o
) 

---

486
Boshqa monosaxaridlar ham D-(+)-glyukoza kabi anomer shakllarda mavjud bo’ladi, ular ham 
mutarotatsiyaga uchraydi va spirtlar bilan ta’sirlashib anomer glyukozidlar hosil qiladi. 
1-C dagi konformatsiyalar.
Aldoza va ularning glyukozidlari xalqali tuzilishiga ega ekanligi 
aniqlangandan keyin, har ikkala anomer tuzilishidagi 
1-S
ning konfiguratsiyasi qanday degan savol 
paydo bo’ldi. 
1909 yilda K.Xadson (AQSh umumiy sog’liqni saqlash xizmati) quyidagi fikrlarini kiritadi: 
D-
qatorda 
α
, 
β
-anomer juftlarning o’ngga buruvchi vakilini 
α
-D va yoki 
β
-D deb atalishi kerak: L-qatorda 
esa chapga buruvchi vakil 
α
-L va 
β
-L deb ataladi. Shunday qilib, 
α
-D-(+)-glyukozaning enantiomeri 
α
-
L (–)-glyukoza
bo’ladi. 
1-C 
dagi -
OH
yoki -
OCH
3
guruhlar α-D-anomerda o’ng tomonda, β-D-anomerda esa chap 
tomonda joylashadi. 
Xadson takliflari umumiy deb qabul qilindi. Masalan: α-D-glyukoza va metil-α-D-glyukozid bir 
xil konfiguratsiyaga ega, bu β-D-glyukoza va metil β-D-glyukozidga ham tegishli. Buni isboti bo’lib 
metil-α-D-glyukozani fermentativ gidrolizlanishidan dastlab o’nga buruvchi α-D-glyukozaning hosil 
bo’lishini asos qilish mumkin. 
D-aldogeksozaning barcha metil-α-glyukozidlar uchun 
1-S
konfiguratsiyalari bir xil. Buning 
isbotlash uchun 
HJO
4
bilan oksidlanishidan birgina mahsulotning hosil bo’lishini ko’rish yetarlidir. 
Oksidlanish natijasida 
2-C, 3-C 
va 
4-C
dagi asimmetrik markaz yo’qoladi, lekin 
1-C
va 
5-C
dagi 
konfiguratsiya saqlanib qoladi. 
5-C
dagi konfiguratsiya barcha D-qator uchun bir xil. Bu glyukozidlar 
uchun bir xil mahsulot olish imkoniyatiga, faqatgina 
1-C
dagi konfiguratsiyasini bir xilda saqlab 
qolibgina ega bo’lish mumkin. 
1-C
dagi 
OH 
guruhining α-D-qator uchun o’ng tomonda, β-D-qator uchun esa chap tomonda 
joylashishi rentgenstruktur analiz yordamida ham isbotlangan. 
Metillash.
D-(+)-glyukoza xalqasining o’lchamlarini aniqlashdan avval uglevodlarni metillash 
reaktsiyalarini ko’rib chiqamiz. 
D-(+)-glyukozani metanol bilan quruq vodorod xlorid ishtirokidagi ta’siri metil-D-
glyukozidlarga o’tishiga olib keladi: 
Bu reaktsiyada aldegid (yarimatsetal) atsetalga o’tadi. Metil-D-glyukozidni dimetilsulfat va 
o’yuvchi natriy bilan qayta ishlash qolgan to’rtta 
OH-
guruhining metillanishiga va tetrametil-O-metil-
D-glyukozid hosil bo’lishiga olib keladi. 
Bu reaktsiyada efir bog’lari Vilyamson sintezining takomillashgan shakli bo’yicha hosil bo’ladi 
va 
OH-
guruhining nisbatan yuqori kislotaliligi bilan bog’liq. 
Shunday qilib, endi 
–OCH
3
-guruhi barcha uglerod atomlarida bor: faqatgina 
1-C
dan tashqari (
-
topshiriq. 
Nima uchun?): agar olti a’zoli xalqa to’g’ri bo’lsa, 
OCH
3
-
guruhi barcha uglerod atomlarida 
saqlanadi 
5-S
dan tashqari. 
Tetrametil-O-metil-D-glyukozidning suyultirilgan 
NSI
bilan qayta ishlanishi faqatgina bitta 
-
OCH
3
guruhini ajralishiga olib keladi va tetra-O-metil-D-glyukoza hosil bo’ladi. 
Bunday sharoitlarda faqatgina yuqori reaktsion qobiliyatli atsetil bog’i saqlovchi birikmalargina 
gidrolizlanadi: qolgan efir bog’lari orqali bog’langan -