Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

2
H
5
 
18
O
OH 
I 
H
2
O 
R – C – OC
2
H
5
18
OH
OH
II 
H
2
O 
R – C – OC
2
H
5
18
OH
O 
–
 
R – C +
–
OC
2
H
5
 
18
OH 
O
III 
R – C – OC
2
H
5
+
18
OH
–
 
O 
R – C 
O
18 
O
 
–
+ C
2
H
5
OH
gidroliz mahsulotlari 
nishonlsngan
murakkab efir 
almashinish mahsuloti 
nishonlsngan
murakkab efir 
dastlabki modda 
OH 
–
+ R – C
O 
OR
′
 
HO C OR
′
O
R
δ
–
δ
–
HO – C
O 
R
 
+ R
′
O 
–
 
OH 
–

–
O – C
O 
R
 
o’tish holati 

---

338 
Mineral kislotalar ikkala reaktsiyani ham tezlashtiradi, karbonil guruhi kislorodi 
protonlashadi va bu bilan karbonil guruhi uglerodini nukleofil birikishini tezlashtiradi. 
Gidrolizda nukleofil bo’lib suv molekulasi xizmat qiladi, chiquvchi guruh esa spirt hisoblanadi. 
Eterifikatsiyada buning aksi ekanini yodga oling. 
Ishqoriy gidrolizdagi kabi, reaktsiya oralig’ida tetraedrik intermediat yoki yanada aniqroq 
aytilganda bir necha intermediatlar hosil bo’ladi. Ularning hosil bo’lishi reaktsiyaning qaytar 
ekanligi bilan bog’liq. Agar faqat gidroliz nuqtai nazaridan qaralsa II oraliq birikmaning hosil 
bo’lishi shubhasiz, chunki bunda chiquvchi guruh bo’lib, kuchli asos xususiyatiga ega bo’lgan 
alkogolyat – ioni emas, balki kuchsiz asos molekulasi – spirt ajraladi. Agar eterifikatsiya 
reaktsiyasi bo’yicha qaralsa, II intermediat hosil bo’lish extimoli ko’proq, chunki u spirt va 
protonlashgan kislotalarning ta’sir mahsuloti hisoblanadi. 
Mexanizmni isbotlovchi omillar bizga tanish: bog’ uzilish holati 
RCO+OR
va 
RCO+OH 
18
O
nishonlanish orqali isbotlanadi; tetraedrik intermediatning mavjudligi karbonil guruhi 
kislorodi (murakkab efirdagi) va erituvchi orasidagi izotop almashinish orqali isbotlanadi. 
Pereeterifikatsiya. 
Eterfikatsiyada kislota spirt bilan nukleofil sifatida ta’sirlashadi; 
murakkab efirlarning gidrolizida spirt qoldig’i nukleofil reagent bilan almashinadi. Buni yodda 
saqlab murakkab efirlar molekulasidagi bir spirtni boshqa spirt bilan almashinishini taxmin qilish 
mumkin. Murakkab efirlarning bunday alkogoliz reaktsiyasi 
pereeterifikatsiya
deb ataladi. 
Pereeterifikatsiya katalizatori bo’lib, kislotalar – 
N
2
SO
4
, quruq 
HCl 
yoki asoslar odatda 
alkogolyat-ion xizmat qiladi. Bu ikki reaktsiyalarning mexanizmi yuqorida biz kuzatgan 
mexanizmlar bilan bir xil. Kislotalar ishtirokidagi pereeterifikatsiya uchun 
Asoslar ishtirokidagi pereeterifikatsiya uchun esa 
R – C
O
OR
′
 
A
 
murakkab efir 
+
–
OR
′′
 
R – C – OR
′
O
–
 
OR
′′
B
 
alkogolyat 
R – C 
O 
OR
′′
 
+ 
–
OR
′
 
B
murakkab efir 
A
 
alkogolyat 
R – C
O
OR
′
 
+ 
H
+ 
R – C 
OH
 
OR
′
+ 
+
R
′′
OH
R – C – OR
′
OH
+
OR
′′
H
R – C – OR
′
 
OH 
OR
′′
 
II 
+
H 
R – C 
OH
 
OR
′′
 
+
R – C 
O
OR
′′
+ R
′
 – OH
+ H
+ 
A
 
spirt 
A
 
murakkab efir 
B
spirt 
B
murakkab efir 
RCOOR
′
+ R
′′
OH
RCOOR
′′
 + R
′
OH 
H
+
 yoki OH 
–
 
R – C
O
OR
′
 
+
H
+ 
R – C 
OH
 
OR
′
+ 
+
H
2
O
R – C – OR
′
OH
+
OH
2
I 
R – C – OR
′
 
OH 
OH
 
II 
+
H 
R – C 
OH
 
OH 
+
R – C 
O
OH
+ R
′
 – OH
+ H
+ 
spirt 
kislota 
murakkab efir 

---

339 
Pereeterifikatsiya jarayoni muvozanat reaktsiyasi hisoblanadi. Muvozanatni o’nga 
siljitish uchun olinishi maqsad qilingan efir tarkibigi spirtdan mo’l miqdor foydalanish talab 
etiladi yoki reaktsiya mahsulotlaridan biri reaktsion aralashmadan haydaladi. Sanoatda asosan 
keyingi usul qo’llanilib reaktsiyani oxirigacha yetkaziladi. 
Pereeterifikatsiya reaktsiyasining yaqqol namunasi sifatida, polivinil spirti olishni 
ko’rsatish mumking. Bu polimer, vinil spirtidan olinishi mumkin emas, chunki vinil spirti 
beqaror va mavjud emas. Lekin uning efiri – vinilatsetat barqaror; uni sirka kislota va 
atsetilendan simob sulfat ishtirokida sintez qilinadi. 
Vinilatsetilenni polimerlab polivinil spirti ishlab chiqariladi. 
Polivinilatsetat molekulasida minglab atsetat guruhlari bo’lsada, ularning har biri efirlar 
uchun xos bo’lgan reaktsiyalarga kirishishi mumkin. Masalan, sulfat kislota ishtirokida 
polivinilatsetat va metil spirti (t
qay
=65
o
S) teng miqdordagi metilatsetat va polivinil spirti 
muvozanatida saqlanishi isbotlangan; agar reaktsion aralashma 57 – 59
o
S xaroratda qizdirilsa, 
aralashmaning past xaroratda qaynovchi komponenti – metilatsetat (t
qay
=57
o
S) haydaladi va 
reaktsiyaning oxirigacha borishini ko’rish mumkin. 
Bunda hosil bo’luvchi polivinil spirti suvda eruvchi qoplama sifatida ishlatiladi va ba’zi 
polimerlarni sintez qilishda oraliq mahsulot hisoblanadi. 
Murakkab efirlar ammonolizi.
Murakkab efirlarni ammiak bilan qayta ishlash odatda 
etil spirti erituvchiligida amalga oshiriladi va amidlar hosil bo’lishi bilan yakunlanadi. Bu 
reaktsiya elektronlarga taqchil bo’lgan uglerod atomi bo’yicha asos – ammiakning nukleofil 
xujumidir, natijada oksialkil 
-OR
′
guruhi 
NH
2
-
guruhiga almashinadi.
 
Murakkab efirlarning Grinyar reaktivi bilan reaktsiyalari. 
Karbon kislotlarning 
Grinyar reaktivi bilan reaktsiyalari uchlamchi spirtlar olishda muhim ahamiyatga ega. Aldegid 
va ketonlar bilan reaktsiyasi kabi, nukleofil (asos) alkil yoki aril guruhi Grinyar reaktividagi, 
karbonil guruhidagi elektronlar taqchil uglerod atomiga birikadi. Alkoksi-guruhining keyingi 
eliminirlanishi keton hosil bo’lishiga olib kelar edi (ayrim sharoitlarda ketonlar hosil bo’lishi 
aniqlangan). Lekin, bizga ma’lumki ketonlar Grinyar reaktivi bilan oson ta’sirlashadi va 
uchlamchi-spirtlar hosil qiladi: biz kuzatayotgan holatlarda Grinyar reaktivining birikishidan 
uchlamchi-spirtlarni hosil bo’lishini ko’rish mumkin. 
CH
3
 – C
O 
OCH