Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

S
6 
– S
18
) 
manbai bo’lib xizmat qiladi.
CH
2
 – O – C – R
O 
CH – O – C – R
′

O 
CH
2
 – O – C – R
′′

O 
+ CH
3
OH 
asos 
CH
2
 – OH 
CH – OH 
CH
2
 – OH 
CH
3
 – O – C – R
O 
CH
3
 – O – C – R
′

O 
CH
3
 – O – C – R
′′

O 
+
metil spirti 
metil efirlari aralashmasi 
gliserid (yog’) 
gliserin 
 
 
moy 
COO 
COO 
COO 
Na
+ 
–

–

Na
+ 
–

Na
+ 
moy 
COO 
COO 
COO 
Na
+ 
–

–

Na
+ 
–

Na
+ 
moy 
COO 
COO 
Na
+ 
–
 
–

Na
+ 
Совун ишитрокида мойнинг сувда 
эмулгирланиши. 
Қутбланмаган
 
углеводород
 
занжири
 
мойда
 
эрийди
; 
қутбланган
 –COO
–
 
гурухи
 
сувда
 
эрийди
. 
Бир
 
хил
 
зарядланган
 
томчилар
 
бир
 
бирини
 
итаради
.

---

344
Detergentlar.
Yog’lardan hosil qilinuvchi yoki alfol-jarayon orqali olinuvchi, tarmoqlanmagan 
S
8
va 
S
10
tarkibli birlamchi spirtlar yuqori xaroratlarda qaynaydigan efirlar olishda ishlatiladi va ular o’z 
navbatida plastifikatorlar (masalan, oktil ftalat) hisoblanadi. 
S
12
-S
18
saqlagan spirtlar katta miqdorlarda 
detergentlar
(yuvuvchi vositalar) olishda foydalaniladi.
Sun’iy detergentlar kimyoviy tuzilishi bo’yicha katta farq qilsada, molekula tuzilishida 
umumiyliklar bor: moyda eriydigan qutblanmagan uzun uglevodorod qoldig’i va suvda eruvchi 
qutblangan qismi saqlaydi. 
S
12
-S
18
bo’lgan spirtlar alkilsulfat tuzlari hosil qiladi.
Ayni holatda qutblanmagan qismi bo’lib uglevodorod zanjiri, qutblangan qismi esa 
–OSO
3
-
Na
+
hisoblanadi.
Spirtlarni etilen oksidi bilan qayta ishlash ionlanmagan detergentlar hosil bo’lishiga olib keladi. 
Ko’plab kislorod atomlarining mavjudligi vodorod bog’larning hosil bo’lishiga sabab bo’lib, bu 
o’z navbatida poliefir qoldiqlarini suvda eruvchanligini oshiradi. Masalan, etoksilat sulfatga o’tkazilib 
natriyli tuzi holida yuvuvchi vosita sifatida ishlatilishi mumkin. 
Keng qo’llaniluvchi muhim detergentlardan biri alkilbenzolsulfokislotaning natriy tuzidir. 
Molekula uzun alkil qoldig’i bilan birga benzol xalqasi ham saqlaydi va arlmatik xalqani alkillash orqali 
hosil qilinadi. Bunda alkillovchi reagent sifatida alkilgalogenid, alken yoki spirtdan foydalanish 
mumkin. Sulfolash va neytrollash orqali detergentlar olinadi. 
Dastlab alkilbenzol sulfonatlar sintez qilishda polipropilendan foydalanilar edi: yon zanjirning 
o’ta tarmoqlanganligi detergentning oqova suvlarda biologik dekstruktsiyasiga to’sqinlik qiladi. Hozirda 
bunday “qattiq” detergentlar “yumshoq” (biologik yo’l bilan parchalanuvchi) detergentlar: alkil sul-
fatlar, etoksilatlar va ularning sulfatlari, shuningdek alkilbenzolsulfonatlar bilan almashtirilgan. 
Alkilbenzolsulfonatlardagi yon zanjir – alkillar alfenlardan yoki tarmoqlanmagan xloralkanlardan 
(kerosindan olinuvchi) hosil qilinadi. 
Bu detergentlarning ta’siri sovunning ta’siri kabi, lekin ularning qator ustunliklari bor, masalan: 
sulfatlar va sulfonatlar o’z xususiyatini qattiq suvlarda ham saqlab qoladi, chunki ularning kaltsiyli yoki 
magniyli tuzlari ham suvda eriydi. 
To’yinmagan yog’lar. Yog’larning qotishi. 
- jadvaldan glitseridlar ma’lum miqdorda 
to’yinmagan kislotalar saqlashini ko’rish mumkin. Odatda bu kislotalar quyidagilar: 
Yog’ molekulasida qo’shbog’ yoki qo’shbog’larning mavjudligi uning suyuqlanish xaroratini 
pasaytiradi va xona xaroratida suyuq bo’lishini ta’minlaydi. Qandolatchilikda keng miqyosda sarig’ 
yog’ xususiyatiga ega bo’lgan arzon va to’yimli moylardan foydalanish kerakligi talab etadi. 
Qo’shbog’larni gidrirlash bunday arzon moylarni – paxta, jo’xori va soya moylarini qattiq yog’larga 
o’tkazishni taminlaydi. Ular o’z navbatida konsistentsiyasi bo’yicha sarig’ yog’ bilan taqqoslanadi.