O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tеrmiz davlat univеrsitеti kimyo fakultеti

 
Colchicum L (Sariq savrinjon) o`simligi alkaloidlarini o`rganish quyidagi 
bosqichlarda amalga oshiriladi:
 
a) Colchicum L (Sariq savrinjon) o`simligidan ajratilgan alkaloidlar 
oldindan ma’lum bo`lgan alkaloidlar bilan solishtiriladi.
 
b) alkaloidlar yig`masidan gomoproaporfin alkaloidlari individual ravishda 
ajratib olinadi, hamda ularning tuzilishi o`rganiladi.
 
v) alkaloidlar yig`masidan alohida ajratib olingan luteidinning xosilalarini 
sintezi qilinadi, hamda ularning tuzilishi, fiziologik faolligi o`rganiladi.
 
Ajratib olingan alkaloidlar va ular yordamida sintez qilingan hosilalar 
tibbiyotda og`riqsizlantiruvchi va teri saratoni kasalliklarini davolashda ishlatiladi.
 
Ma’lumki alkaloidlar organik birikmalarning tabiatda uchraydigan, fiziolik 
faollikka ega bo`lgan, to`rtlamchi azot tutgan sinfiga kiradi. Alkaloidlarni tuzilishi 
va modifikasiyasini o`rganish nafaqat organik kimyoning nazariy asoslari 
rivojlanishiga, balki zamonaviy tibbiyotning ham yangi bosqichga ko`tarilishida 
muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun alkaloidlar sinfiga kirgan fiziologik 
faollikka ega bo`lgan moddalarni ajratish, ularni modifikasiyasini o`rganish va 
kam zaharli hosilalalarini sintez qilish yo`nalishidagi ishlar hozirgacha o`z 
ahamiyatini yo`qotmagan. Tabiiy birikmalar orasidan fiziologik faol birikmalarni 
izlash va uni tibbiyotga tadbiq etish global masalalardan biri bo`lib qolmoqda. 
Shuning uchun biz Markaziy Osiyoda o`sadigan Sariq savrinjon (Colchicum L.) 
o`simligining tarkibini o`rganish, o`simlikdan alkaloidlar sinfiga mansub bo`lgan 
birikmalarni ajratish, ajratilgan alkaloidlarni qismlarga ajratish, ularni yakka 
birikma holida identifikasiya qilish va zaharlilik darajasi kam bo`lgan, ammo 

---

10 
fiziologik faolligini saqlab qoladigan hosilalarini o`rganish maqsad qilib qo`ydik. 
Shu turga mansub bo`lgan o`simliklarning bosh alkaloidlari hisoblangan kolxitsin 
va kolxamin tibbiyotda keng qo`llaniladi. Adabiyotlardan ma’lumki, kolxitsin va 
kolxamin o`ta zaharliligi bilan ajralib turadi. Shu sababli ularning fiziologik 
faolligi nihoyatda yuqori ekanligiga qaramasdan, ularning tibbiyotda qo`llanilishi 
cheklangandir. Ularning ko`pchilik hosilalari fiziologik faolligi jihatidan kolxamin 
va kolxitsindan kam bo`lmagan holda, zaharlilik darajasi ancha pastdir. 
 
Tabiiy o`simliklardan fiziologik faollikka ega bo`lgan dorivor moddalarni 
ajratib olish va ularning xossalarini o`rganish borasida Respublikamizda amalga 
oshirilayotgan ishlar jahon miqyosida qilinayotgan ishlar orasida o`ziga xos 
muhim o`rinni egallaydi. Ushbu loyihaning muvaffaqiyatli bajarilishi nafaqat 
Respublikamizda, balki butun jahonda echilishini kutib yotgan muammolarni hal 
etishda, shuningdek nazariy ma’lumotlarni boyitishda g`oyatda muhim ahamiyat 
kasb etadi. Odatda, tabiiy o`simliklardan ajratib olingan, fiziologik faollikka ega 
bo`lgan dorivor moddalar yuqori zaharlilik darajasiga ega bo`ladi. Shuning uchun 
ular yordamida fiziologik faolligini yo`qotmagan, zaharlilik darajasi esa nisbatan 
kam bo`lgan yangi hosilalarni olish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri 
hisoblanadi.
 
Alkaloidlar tabiatiga ko`ra neytral, kuchsiz asosli, kuchsiz kislotali bo`ladi. 
Ularning shu xossalariga ko`ra turli xil ekstragentlar yordamida quyida keltirilgan 
fraksiyalarga ajratiladi: