|
Ibn Xaldun Abduraxmon Abu Zayddir.
Ibn Xaldun shimoliy afrikalik , yashagan yillari 1332 – 1406 yillardir.
U arab entsiklopedisti, davlat va jamoat arbobi. Uz fa‟oliyati davomida
madaniyat tarixi, ijtimoiy falsafa, tarix falsafasi Bilan shugullangan. U uzining
tarix falsafasiga oid goyalarini « Butun Dune tarixi », « tarix falsafasiga kirish »
kabi tarixiy, falsafiy asarlarida bayon etadi. Uning fikricha , jamiyat
tarakkiyotidagi uzgarishlar - inkiroz va yuksalish davrlari avlodlarning
almashinuviga boglik. Jamiyatning tarakiyot darajasi, madaniyati va boshkarish
usullari ijtimoiy mexnat taksimoti, kishilarning iktisodiy fa‟oliyati va axolii
Bilan xukumdorlar orasidagi uzaro alokadorlikka boglik. Jamiyat xayoti ma‟lum
konunlar asosida kechadi. Tarixda bulayotgan jarayonlar tsvilizatsiya
jarayonining aylanma xarakatiga boglik, ya‟ni kaerdaki tsvilizatsiya vujudga
kelar ekan, tarixda insoniyat tarakkiyoti Bilan boglik buyuk uzgarishlar, vokea –
xodisalar sodir buladi.
Ibn Xaldun uz karashlarida ijtimoiy - falsafiy goyalar uz ifodasini
topgan. U « Al – mukaddima » asarida insonparvarlik goyalari ilgari suradi.
Ibn Xaldun uz karashlari Bilan Garb va shark mamlakatlari ijtimoiy –
siyosiy fikrlarining shakllanishiga ulkan ta‟sir kursatgan buyuk allomadir.
Uning asarlari arab, Urta Osiyo va Yevropa olimlari tamonidan turli tillarga
tarjima kilingan va xozir xam uz moxiyatini yukotgani yuk.
XULOSA
Islom dini jahon dinlari ichida eng yosh dindir. E‟tiqod qiluvchilari soni
jihatidan esa hristianlikdan keyin ikkinchi o‟rinda turadi. Hozirda Islom diniga
e‟tiqod qiluvchilar soni qariyib 1 milliard 200 million kishini tashkil etadi. Yil
sayin bu dinga e‟tiqod qiluvchilar soni ortib bormoqda.
Islom dini VII asrning boshlarida Arabiston yarim orolida (hozirgi Saudiya
Arabistonida) paydo bo‟lgan.
Islom- arabcha so‟z bo‟lib, mazmuni bo‟ysunish, itoat etish, o‟zini Olloh
irodasiga topshirishni bildiradi. Islom diniga e‟tiqod qiluvchilar arabcha “muslim”-
“Islomni qabul qilgan”, “itoatli”, “sadoqatli” demakdir. Ko‟pligi “musulmon” deb
ataladi. Bu so‟z hozir o‟zbeklarda – musulmon, qirg‟iz va qozoqlarda –
musulmon, Ukraina va Rossiyada – basurman nomi bilan ataladi.
Umumiy tarzda, Islom – Olloh yagona degan e‟tiqod bilan unga
bo‟ysunmoqlik, itoat etmoqlik va butun qalb bilan ihlos qilmoqlik va Olloh
buyurgan dinga iymon (ishonch) keltirmoqlik demakdir.
Islomning paydo bo‟lishi VI asr ohirgi – VII asr boshlarida Arabiston yarim
orolida yuz bergan ijtimoiy iqtisodiy ahvol va ma‟naviy hayot bilan bog‟liq holda
ro‟y bergan.
Bu davr Arablar katta –kichik qabila va urug‟larga bo‟linib ketgan bo‟lib, ular
o‟rtasida doimiy kelishmovchilik, urush va janjallar ro‟y berib turadi.
Ikkinchidan bu davrda Arabistonda ko‟p Hudolilik dinlari mavjud
bo‟lgan.Asosan fetishizm – turli sanamlarga sig‟inish hukmronlik qiladi. Har bir
qabilaning o‟z dini sanami bo‟lib 360 dan ortiq sanam Makkada saqlanadi. Ularni
Arablar vaqti-vaqti bilan ziyorat qilib turishgan. Uchinchidan bu davrda Arab
qabilalari o‟rtasida Johiliya – bilimsizlik holati, jaholat hukmronlik qilardi. Y‟ani
arablar hayotida tubanlik, ichkilikbozlik, qimor, buzuqlik avj olgan edi.
Binobarin, insonlarning ruhlari ham, e‟tiqodlari ham, xatti- harkatlari ham
buzilgan edi. Odamlarda uyat tuyg‟usi yoqolgan edi. fohishalik bir kasbga
aylangan edi. Ayollarga hayvonlardek muomala qilinardi. Go‟dak qizlarni
tiriklayin ko‟mish odati kabi yomon illatlar bo‟lgan.
Shunday qilib, Islomdan ilgari Arabistonda qonunsizlik, ahloqsizlik,
zo‟ravonlik hukm surgani uchun ham keyingi avlod o‟sha davrni haqli ravishda
Johiliya davri deb atagan va undan qutilishning najot yo‟li kerak edi.
Arablar VIII asrda O‟rta Osiyoni – Movaraunnahrni bosib oldilar va
qattiqqullik bilan islomlashtirish siyosatini olib bordilar. Bu jarayon o‟ta qiyin
kechgan. Chunonchi ular raqiblarni o‟ldirdilar, Islomni qabul etmaganlarni boshiga
turli- tuman kulfatlarni tug‟dirdilar, har xil yo‟llar bilan mahalliy halqlarga zulm va
ho‟rliklarni o‟tkazdilar, katta soliqlar soldilar. Ayni paytda arab hukmdorlari
islomni qabul qilinganlari uchun turli imtiyozlar yaratdilar, jumladan, ularni
juz‟yadan, y‟ani jon solig‟idan ozod qildilar.
Shunday qilib bir asrdan kamroq vaqt davomida shimoliy Hitoydan
Ispaniyagacha, Kavkaz ortidan Hind okeanigacha bo‟lgan katta hudud zabt etildi
va Islom dini keng hududda tarhaldi.
O‟rta Osiyo aholisining arablarga qarshi olib brogan erk va ozodlik kurashi
bir yarim asr uzluksiz davom etdi. Ularning bu intilishlari, harakatlari nihoyat IX
asrning ohirlariga kelib mintaqada arab halifaligi hokimyatining qulashi bilan
yakunlandi. O‟rta Osiyoda IX-XI asrlar davomida markazlashgan mustaqil
davlatlar vujudga keldi.
Bu – Somoniylar ,Qorahoniylar,G‟aznaviylar, Saljuqiylar va Horazmshohlar
davlatidir.
Arab halifaligi 632 yildan to 1258 yilgacha , y‟ani 627 yil davom etdi. Undan
keyin Misr Abbosiy halifaligi 1261- yildan 1517 – yilgacha, Usmoniylar halifaligi
esa 1517 yildan 1924 yilga qadar hukm suradi.
Shunday qilib Islom halifaligi jami 1293 yil amal qilib , 1924 – yilda Turkiya
jumhuriyatining rahbari Mustafo Kamol boshchiligidagi Milliy majlis Usmonlilar
halifaligini bekor qilinishi bilan nihoyasiga etdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
