Vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

2.3.
Arab – musulmon mutafakkirlarining jahon siyosiy tafakkuri tarixida
tutgan urni. 
Islom dinining vujudga kelishi insoniyat tarixida Yangi ta‟limotning 
yaralishiga zamin bulib xizmat kildi. Islomning yer yuzi xalklari orasiga
yoyilishi muayyan xududlarda islom mafkurasining xalklar orasida ma‟lum urf 
– odat, an‟ana va kadriyatlarning shakllanishiga olib keldi. Islom mafkurasi 
ara- musulmon mutafakkirlarining fa‟oliyati orkali yanada keng tarakkiy etdi.
IX-XII va XIV - XV asrlarda ruy bergan Buyuk SHark Uygonish
davri shunday mutafakkirlarni yaratdiki, ularning kilgan ishlari, ilm – ma‟rifat 
soxasida yaratgan kashfiyotlari xanuz butun insoniyat tamonidan tan olinib
kelinmokda. Arab – musulmon mutafakkirlari deganda aynan arab millatiga xos 
millat vakilini tushunmaslik kerak. Islom ta‟limoti yoyilgan barcha xududlarda
ilm axli shakllaggan arab madaniyati ta‟siri ostidausha davr ruxiga kura, asosan 
arab va forsiy tillarda ijod etishgan. Arab – fors tillarida ijod etgan
mutafakkirlarning katta kismi Urta Osiyo, Eron va Ozarbayjonda yashab
utganlar. Abu Nasr Farobiy, Yusuf Xoj Xosib, Muxammad al- Xorazmiy, Ibn 
Sino, Beruniy, Axmad Fargoniy, Abduraxmon Jomiy , Alisher Navoiy va
Ulugbek kabi unlabmutafakkirlarning nomini keltirish mumkin. Arab – 
musulmon mutafakkirlari uz fa‟oliyatidavomida islom mafkurasidan oziklangan 
xolda dunyoviy ilm sir – asrorlarini urgandi, rivojlantirdilar. Arab – musulmon 
mutafakkirlari islom mafkurasi targibotchisi sifatida uz asarlarida, xayotiy 
fa‟olitlari davomida ezgu amallarni bajardilar.Jumladan, Abu Nasr Farobiy uz 
ilmiy izlanishlari orkali Aflotunning konunlar, davlat va jamiyatga oid 
karashlarini izoxlab berdi va musulmon dunyosini jaxon siyosiy tafakkuri 
goyalari Bilan tanishtirishga erishdi.U uz ta‟limotida baxtga erishish maksadida 
uzaro yordam kiluvchi kishilarnibirlashtirgan fazilatli shaxar va shu baxtga 
erishish maksadida birlashganfazilatli jamoa goyasini ilgari surdi.
3 
Uning utopistik karashlari reaktsion ruxoniylar tamonidan kattik 
koralanadi. Uni dinsiz, xudosizlikda ayblashdi . sungrok uning asarlari
yondirildi. Ammo uning ilgor ratsionalistik va gumanistik goyalari Ibn Sino,
Ibn Rushd, Nizomiy, Umar Xayyom, Maymonid, Rodjer Bekon, Spinoza kabi 
allomalarning siyosiy dunyokarashiga katta ta‟sir kursatdi. Farobiy asarlari
3
Abu Nasr Farobiy, « Fozil odamlar shaxri », T. 1993 y. 187 – bet

---

Yakin SHarkda ayniksa chukur urganildi. Yevropaliklar unga Alfarobus degan 
nom berdi. Uning asarlari jaxonning kuplab tillariga tarjima kilindi. 
Jaxon ilm axli oldida mutafakkir Ibn Sinoning xizmatlari katta. Uning 
ijtimoiy – siyosiy goyalari asosini inson tashki etadi. U insonni ijtimoiy jonzot , 
deb ta‟riflaydi. Uning fikricha, jamiyatning barkarorligi shu jamiyat a‟zolari 
uchun bir xil mazmunga ega bulgan konun va adolatli xukukning mavjudligiga 
boglikdir. Jamiyatning barcha a‟zolari uzlari va jamiyat uchun zarur ijtimoiy -
foydali fa‟oliyat Bilan band bulsa , shu jamiyatda tarakkiyot yuz beradi.
Jamiyatdagi ijtimoiy adolatning ustunligi odamlar urtasida kelajakka ishonchni 
uygotadi. Barcha kishilarning shox va sultonga aylanishi yoki xammaning 
kashshoklardan iborat bulishi norealdir. Bunday vaziya tabiiy va ijtimoiy konun – 
koidalarga tubdan ziddir. 
Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy va abduraxmon Jomiylar xayoti 
fa‟oliyati bilan tanish bulmagan kishi bulmasa kerak. Millatning dovrugini olam
uzra tanitgan bu ikki alloma uz xayotlari davomida fakat adabiyot bustoni Bilan 
shugullanibgina kolmay, uzlari yashab turgan xudud ijtimoiy – siyosiy
xayotida xam faol katnashgan insonlardir. Sulton Xusayn Baykaro poytaxt 
Xirotni egallab, xuroson mamlakatining podshosi bulgach, dastlabki paytlarda 
xoli urtasida keng eoriy bulgan axli sunna val jamoat yunalishi urniga nomozga
xutbalarda un ikki imomning nomlarini kushib ukitishga mayl bildirganda ulug 
amir Alisher Navoiy va Abduraxmon Jomiy xazratlari uni bu yuldan kaytardilar, 
an‟anaviy diniy yuldan toyish dindorlar urtasida xusumat va parokandalik keltirib 
chikarishini uktirdilar. Sulton xusayn Baykaro bu maylidan tez voz kechadi
va turli kungilsizliklarning oldi olinadi. Uning kariyib 40 yil Xuroson 
mamlakatida muttasil xukumronlik kilishi va odiona siyosat yuritishida Alisher 
Navoiy va Abduraxmon Jomiylardek ulug allomalarning urni kattadir.
4
Alisher Navoiy va Abduraxmon Jomiy urtasidagi abadiy dustlik ikki 
xalk urtasidagi dustlik va xamkorlikning na‟munasi edi. Bu xokimlarning 
ueboshimchaligi va pazilliklarini koralaydi , yurtni obod, xalk turmushini 
yaxshilash xakida uylashdi. Buyuk allomalar ilgari surgan tinchlik,
insonparvarlik . bunyodkorlik goyalari Urta Osiyo, Avgoniston, Xindiston, 
Arab mamlakatlari, Eron, Kavkaz va Idil buylariga, hatto Yevropaga ham 
yetib bordi. Ulug mutafakkir Abduraxmon jomiyni Yevropa Xindiston, Arab
mamlakatlari, Eron, Kavkaz va Idil buylariga, xatto Yevropaga xam yetib bordi.
Ulug mutafakkir Abduraxmon jomiyni Yevropa yozuvchisi Gyote uzidan ustun 
4
Abu Nasr Farobiy, « Fozil odamlar shaxri », T. 1993 y. 188 – bet

---

kuyarkan, «fors – klassik poeziyasining porlok yulduzi » deb ataganligi xam 
bejiz emas edi.
Ibn Sino, Beruniy, Yusuf xos Xojib, Alisher Navoiy va boshka bir kator
SHark mutafakkirlari uz asarlarida zulm va adolat, ma‟rifat va jaxolat goyalarini
chukur taxlil etdilar. Ular davlatni adolatli va adolatsiz davlatga buladilar.
Ularning fikricha, adolatsiz davlatda xokimiyat uzboshimchalik va zuravonlikka
asoslanadi, uni ilmdan uzok, joxil xukumdorlar boshkaradi. Bunday davlatlar
xalkni talash Bilan shugullanadi. Tajovuzkor urushlar olib borib, uzga xalklarni 
xam asoratga soladilar. Bunday davlatda ilm – fan, tarakkiyot jaxolat sari yuz 
tutadi. Komusiy mutafakkirlar fikriga kura, zuravonlikka, joxillikka asoslangan 
xokimiyat abadiy emas, kachondir adolatparvar kishilar fa‟oliyati Bilan uz
urnini adolatli davlatga bushatib beradi.
Jaxon siyosiy tafakkuri rivojida arab – musulmon mutafakkirlarining
xizmatlari katta. SHunday mutafakkirlardan biri Ibn Tufayl. U xakda kam
ma‟lumot saklanib kolgan. Ibn Tufayl taxminan 1110 – 1185 yillar yashab
utgan. Andalusiya ( Ispaniya ) da faylasuf, tabib. SHoir va matematik sifatida
podsho Abu Ya‟kub Yusuf saroyida xizmat kilgan. Ba‟zi ma‟lumotlarga 
Karaganda u vazir lavozimini bajargan.
Ibn Tufaylning siyosiy karashlari uning « Xay ibn Yakson » asarida uz 
ifodasini topgan. Uning Ushbu asari utopik asar bulib, unda ekvatorga yakin
xech kimsa yashamaydigan bir orolda xar kanday gayritabiiy sabab va ta‟sirdan 
xoli sharoitda, tabiiy unsurlarning uzaro birlashuvi natijasida ota – onasiz
dunyoga kelgan Xayning va uning yashash uchun kurashi, mexnat orkali inson
sifatida shakllanish jarayoni xikoya kilinadi. 
Ibn Tkfaylning « Xay ibn Yakson » asari garchi xayoliy asar bulsa 
xam, ammo unda jamiyat, davlat Bilan siyosiy masalalar xam tilga olinadi. 
Arab – musulmon mutafakkirlari orasida ijtimioiy – siyosiy karashlari
Platon, Farobiy, Ibn Sino ta‟limotlari ta‟sirida dunyokarashi shaklangan arab
faylasufi Ibn Rushd Abdulvalid Muxammad ( lot. Averroes ) ( 1126- 1198 y. )
iloxiyat, fikx, arab adabiyoti, falsafa va tibbiyot fanlari bilimdoni sifatida
tanilgan.
U uzining ijtimoiy – siyosiy karashlarida usha davrda sharkda mavjud
ayollar kulligiga Karshi xukukiy tenglik goyasini kutarib chikdi, adolatparvar 
jamiyat goyasini ilgari surdi. U insonlar urtasida xurfikrlilik bulishi jamiyat 

---

tarakkiyotini belgmlaydi, buning uchun inson erkin, bilimli va tafakkur doirasi 
keng bulishi kerak, deb xisoblaydi. 
Adolatparvar jamiyat kurish goyasini ilgarisurgan, uz karashlari Bilan tarix, 
jamiyatshunoslik va siyosatshunoslik fanlarida uziga xos nom koldirgan arab 
mutafakkirlaridan biri