Microsoft Word 8-lekciya doc

murtayaqlılar (Sirripedia) otryadı
arasında erkin jasawdan - parazitlikke o`tken wa`killeri 
ushırasadı. Bunday parazit murtayaqlı shayanta`rizlilerden 
biri-sakkulina esaplanadı. Sakkulina Sacculina maenas 
krablar qarın bo`liminin` to`mengi bo`limine ku`shli jabısıp, 
parazitlik qıladı. Onın` denesi qaltag`a uqsas denesinde heshqanday buwınları bolmaydı. Sakkulina 
ku`shli tarmaqlang`an o`simsheler ja`rdeminde krab denesine jabısıp aladı. Bunday shaqalang`an 
o`simsheler ja`rdeminde sakkulina krab dene suyıqlıg`ın sorıp awqatlanadı. (64- su`wret). 
Su`wret-64. Sakkulina-Sacculina maenas. A-krab karınına 
jabısıp alg`an sakkulina. 1-sakkulina. 2-onın` krab ishindegi 
shaqalang`an o`simsheleri. B-Eresek sakkulina boyg`a 
kesiliwi, 1-mantiya. 2-ko`p mayekler. 3-ma`yeklik, 4-
tuqımlıq, 5-qosımsha jınıs bezi, 6-tu`yin, 7-paqalsha, 8-
tamır ta`rizli o`simshe, V-nauplius lichinkası-sakkulinaniki. 
G-tsipris ta`rizli lichinka.
 
 
O`rmekshi ta`rizliler (Arachnida) klassı. 
 
Denesi qa`dimgishe buwınlarg`a bo`linbegen. 
Tek to`men o`rmekshi ta`rizlilerde ol birqansha azlı 
ko`pli ko`rinedi. Ko`ringen jag`dayda olar 3: bas 
ko`kirek (prosoma), aldın`g`ı (mezasoma) ha`m artqı 
(metasoma) qursaq bo`limine bo`linedi. Bul kishi tipke 
bir neshe mın`nan artıq tu`rler kiredi. 
Joqarı o`rmekshi ta`rizlilerde metasoma ku`shli 
qısqarg`an ha`m joq bolıwıda mu`mkin. Bunday jag`daylarda denesi proterosomag`a bo`linip awız 
organının` 2 buwının ha`m ju`riw ayaqlarının` birinshi 2 ewin biriktirip aladı, metapodosomag`a bul 
artqı ayaqlarının` 2 jubın ha`m haqıqıy ayaqsız qursaqtı (opistosomanı) o`z ishine aladı. Ko`pshilik 

---

5 
jag`daylarda metapodosoma proterosoma menen birigip bas ko`kirekti (prosoma) yamasa 
ayırımlarında qursaq penen (opistosoma menen) birigip gisterosomanı payda etedi. Geyde barlıq 
dene bo`limleri bir biri menen tolıq birigip bul suw kenelerine ta`n. 
Bası onın` anıq ko`rinbeydi. Ko`zi 1-5 jup yamasa jog`alg`an. Geyde jup emes mediallıq ko`z 
rawajlang`an. Murtları jog`alg`an. Awız organı geudenin` aldın`g`ı eki buwınlarınan payda bolg`an. 
Bul buwnılardın` denesi ku`shli reduktsiyalang`an. Ju`riw ayaqları 4 jup. Ko`beyiwi jınıslı. 
Ko`pshilik waqıtları jınıs dimorfizmi ko`rinedi. Geyde partenogenez bayqaladı yamasa ma`yek 
salıwshı.
Ko`pshilik balıqlarda tek- Acariformes otryadının` wa`killeri parazitlik qıladı.
Amudarya basseyni balıqlarınan aq shabaq,sazan balıqlarının` shabaqları terisinen, 
sag`aqlarınan xelitserliler kishi tipinin` o`rmekshi ta`rizliler klassına akariform otryadına kiretug`ın 
parazit wa`kili lichinkası- Hydrachna cruenta anıqlandı. 
Bunın` xelitserları bo`leklengen, ken` ornalasıp ku`shli skeletlengen. Bazallıq buwını 
man`nay u`sh mu`yeshli du`mpek ta`rizli. 
Gipostomallıq sorg`ıshı jaqsı rawajlang`an. Pedipalpaları qısqa, ken` gipostomom astına 
jabısqan. Janbası uzınlıg`ının` dene enine qatnası 0,25-0,80. 
Pedipalpanın` tibiotarzusında 5 (siyrek 3 yamasa 4) u`lken qılshıqları boladı. Koksallıq 
bezleri almurt ta`rizli domalaq yamasa sopaq. Jambasında qa`dimgishe 1 ju`ziwshi qılshıq, geyde 
olar 2 ew bolıp, jambasındag`ı 1-yamasa II-de boladı. Dizesinde ha`m siyrag`ında birewden 
ju`ziwshi qılshıg`ı boladı. Bul parazit qolaylı jag`daylarda ha`wiz xojalıg`ında jas shabaqlarg`a ko`p 
zıyan keltirse kerek, sebebi bulardın` ta`biyatı ele anıq emes.
Al basqa xelitserlılardın` ko`pshilik tu`rleri qurg`aqlıqta jasawg`a o`tken.
Parazit tu`rleri tiykarınan o`rmekshi ta`rizliler arasında ushıraydı. Bul klass ishinde 
kenelerdin` ko`pshilik tu`rleri parazitler bolıp esaplanadı. Ko`pshilik ilimpazlar bul klasstı 9-13 
otryadlarg`a bo`ledi. 
Ayırım ilimpazlardın` A.A.Zaxvatkin, A.B.Lange pikiri boyınsha keneler 3 otryadqa 
bo`linedi, al ko`pshilik ilimpazlardın` pikiri boyınsha barlıq parazit xelitseralılar bir pu`tin keneler 
(Acari) otryadına kiredi. 
Akademik E.N.Pavlovskiydin` basshılıg`ı astında kenelerdin` biologiyası ha`m olardın` 
transmissivlik keselliklerdin` qozdırıwshıların tasıwdag`ı xızmetleri haqqında u`lken jumıslar 
islendi. 
Kenelerdin` evolyutsiya da`wirlerindegi kelip shıg`ıwı ha`m olardın` sistematikası boyınsha 
A.A.Zaxvatkin, V.B.Dubinin, B.İ.Pomerantsev, M.V.Pospeleva-Shtrom, E.G.Bekker, V.İ.Volgin, 
Yu.S.Balashov, A.B.Lange ha`m t.b. u`lken u`lesler qostı.
Ha`zirgi waqıtlarda keneler otryadı bir neshshe kishi otryadlarg`a bo`linedi, solardın` ishinde 
birqansha a`hmiyetlilerine to`mendegishe toqtaymız.