Farg’ona Profayling Maktabining electron kutubxonasi

G.Xarlou, M.Xarlou, S.Suomilarning
tadqiqotlari 
yangi tug’ilgan maymunlar bolasi sun'iy onaning ayrim turlarigagina haddan ziyod 
ixlos qo’yishi mumkinligini ko’rsatadi. Tajriba qo’yidagicha olib boriladi, ya'ni 
Makaka maymunining yangi tug’ilgan bolalarini xuddi haqiqiy onasining kattaligida 
qilib ishlangan sun'iy ona bilan qafasga solib qo’yiladi. Maymunchalarning biriga 
metall kraskadan yasalgan "ona", ikkinchisiga yog’och silindrdan yasalib, tukli mato 
bilan o’ralgan "ona" to’g’ri keladi. Yumshoq onalik maymuncha ko’p vaqtini uning 
yonida o’tkazadi, uni goh quchoqlar, goh uning ustiga ham chiqib ketardi. U har gal 
xavf tug’ilsa, onasining himoyasiga qochib borgan. Metall onaga tekkan 
maymuncha esa juda qiynaldi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, maymunlarning 
bolalari sut bergan onadan ko’ra, sut bermasa ham matodan yasalgan onani afzal 

---

Farg’ona Profayling Maktabining electron kutubxonasi 
https://t.me/profayling_uz 
35 
ko’rishadi. Matodan yasalgan onalar maymunlarda xavfsizlik va ishonch hissini 
uyg’otadi.
Biroq yuksak taraqqiy etgan katta maymunlarning instinktiv xatti-harakati, bir 
hujayrali hayvonlar instinktidan jiddiy farq qiladi. Yuksak taraqqiy etgan 
maymunlar (jumladan shimpanze)da xatti-harakatning uya qurishdek tug’ma shakli 
mavjuddir. Tabiiy sharoitlarda ular har kuni daraxtlarda shox-shabalardan uya 
qurishadi. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, maymunlar uya qurishda, materiallarni
tanlash chog’ida amaliy tahlilga binoan ish ko’radilar. Tadqiqot jarayonida 
maymunlarning binokorlik "faoliyati" kemiruvchilar (kalamush)ning uya qurishi 
bilan taqqoslab ko’rildi. Qattiqligi turlicha materiallar, jumladan, daraxt shoxlari va 
qoqoz mavjud bo’lgan holda shimpanze va kalamushlar qam uyani bir xil tipda, ya'ni 
uyaning asosiy qismini qattiq materialdan yasab, ichiga ancha yumshoqroq material 
to’shaydi. Agar shimpanze va kalamushga faqat yumshoq material berilsa, u holda 
ikkalasi ham uyani shu materialdan qurishga tushadi. Lekin ular tavsiya qilingan 
materialdan uyalarini yasab bo’lganlaridan keyin ularga ancha dag’alroq material 
berilsa, u holda hayvonlarning reaksiyalarida darhol sifat farq ko’rinadi. Shimpanze 
ancha dag’al materialga ega bo’lganidan keyin shu zahotiyoq uyasini qayta qurishga 
kirishadi. Yumshoq materialdan qurilgan inshoatini bir chekkaga surib qo’yadi va 
ancha dag’al materialdan uyaning asosini qura boshlaydi. Shundan keyingina u 
yumshoq materialdan foydalanadi, uni uyasining ichki yuzalariga to’shaydi, 
kalamushlarda ham xuddi shunga o’xshash vaziyatni ko’rishni davom ettiradilar, 
dag’al materialni yumshoq material ustidan tushay beradilar. Shunday qilib, uya 
qurish maymunlarda garchi instinktiv harakatlar natijasida amalga oshirilgan bo’lsa, 
ham bu harakatlar tashqi shart-sharoitlar hisobiga olingan holda yuz beradi.