Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

2.4. Milliy hisoblar tizimi (MHT)ning mohiyati 
Rivojlangan mamlakatlarda makroiqtisodiy prognozlash MHT nomini olgan 
statistik axborotdan shakllangan milliy iqtisodiyotdagi asosiy o‘zaro aloqalar 
sxemasiga tayanadi.
MHT balans uslubiga asoslangan va makrodarajada iqtisodiy faoliyat 
natijalarini, iqtisodiyotning tuzilmasini, mamlakatdagi mavjud resurslar va 
boshqalar ko‘rsatkichlari yig’idisidan iborat milliy hisobdir. MHT milliy iqtisodiyot 
unsur (pog’ona)lari faoliyat olib borishining maqetini yaratuvchi balans jadvallar 
shaklida tuzilgan.

---

Хo‘jalik operatsiyasi deganda bir xo‘jalik yurituvchi sub‘ekt boshqasiga 
moddiy boyliklar yoki moliyaviy boyliklar yohud xizmatlarni berishi yoki sotishi, 
boshqasi esa ularni qabul qilishi yoki harid qilishi jarayoni tushuniladi.
Iqtisodiy operatsiyalar ikki tomonlama yozuv tamoyili asosida tuzilgan 
schyotlarda qayd etiladi, shunga asosan har bir operatsiya 2 marta – “resurslar” va 
“ishlatilish” bo‘limlarida aks ettiriladi. Har bir schyot bo‘yicha saldo chiqariladi, u - 
resurslar va va ulardan foydalanish o‘rtasidagi farq. Resurslar ortib qolganda saldo 
“Ishlatilish” bo‘limiga, kamomadida “Resurslar” bo‘limiga yozib qo‘yiladi.
Ma‘lumotlardan tahlil qilish va prognozlash maqsadida foydalanish uchun 
schyotlar faoliyat turi va milliy iqtisodiyot sektorlari bo‘yicha guruhlarga birlashadi. 
Shunday qilib, MHT ni har bir iqtisodiy jarayonning u yoki bu tomonini, birga 
olganda esa iqtisodiy jarayonning umumiy tasvirini ko‘rsatuvchi o‘zaro bog’liq 
schyotlar tizimi sifatida ko‘rsatish mumkin.
O‘zbekistonning MHT ichki iqtisodiy va tashqi iqtisodiy aloqalar uchun 
schyotlarga ega. Prognozlash ko‘rsatkichlari tizimi o‘z ichiga ham andozaviy asosiy 
ma‘lumotlar, ham tadqiqot maqsadlariga yetishish uchun kerak bo‘lgan milliy 
hisoblar tizmiga kirmaydigan noandozaviy ko‘rsatkichlar ro‘yhatini oladi. Barcha 
mamlakatlar uchun umumiy ko‘rsatkich mavjudligiga qaramasdan har bir 
mamlakatda ko‘rsatkichlarning o‘z tizimi mavjud. Bunda andozaviy va noandozaviy 
ko‘rsatkichlar tizimida mamlakatlar orasida farq bor. Ko‘rsatkichlar tizimi 
o‘zgarishi mumkin.
Bu iqtisodiy tizimda har yili yangi muammolar kelib chiqib, ayrim eskilari 
dolzarbligini yo‘qotishi bilan bogliq. Hozirda tahlilchilar va prognozchilarning 
asosiy e‘tibori iqtisodning real sektori va investitsion jarayonlar rivojlanishini 
baholash, iqtisodning moliyaviy, mintaqaviy va ijtimoiy muammolarini yechishga 
jamlangan.
Ko‘rsatkichlar tizimi mukammal emas va bu haqda ularni prognoz - tahliliy 
hisoblarda foydalanishda esda tutish shart. Buni MHTda markaziy o‘rin egallagan 
bir ko‘rsatkich - YaIM misolida ko‘rsatamiz. Ishlab chiqarish uslubi bilan 
hisoblanganda u mahsulot va xizmatlar barcha ishlab chiqaruvchilarning yalpi 
qo‘shilgan qiymati sifatida hisoblanadi; daromadlar taqsimlanishi uslubi bilan 
hisoblanganda, barcha turdagi iqtisodiy faoliyatdagi hamma xo‘jalik yurituvchi 
sub‘ektlarning daromadlari va amortizatsiya ajratmalari umumiy yig’indisi; yakuniy 
foydalanish uslubida - ne‘matlar va xizmatlar, kapital qo‘yilmalarning yakuniy 
iste‘moli, moddiy aylanma mablag’larning o‘sishi va tashqi iqtisodiy operatsiyalar 
saldosining yig’indisi sifatida hisoblanadi.