1
$ йм о
1
$да. Уларни хар томонлама кучли, билимли, илмий
сало^иятли, ижодкор, ижтимоий ^аётнинг энг сунгги юту^лари
булмиш ахборот технологияси ва коммуникация, масофавий
у^итиш, инновацион технологияларнинг ю т у ^ ар д а н хабардор
^илган ^олда психология фанига муносабатини шакллантириб бо
ришимиз зарурлиги сезилмо^а. Хуллас, биз жамиятни асосий ри-
вожлантирувчи ишлаб чи^ариш ва таълим тизимини бош^арув-
чи куч инсон омили (психологияси) эканлигини эътиборга олиб,
ушбу муаммони ёритишга ^аракат килдик. Аммо талабаларга
мулжалланган психология фани со^асидаги дарслик ва фшланма-
ларнинг дастлабки са^ифаларидано^ фалсафа, физиология, тиб
биёт, психология, биология, педагогиканинг инновацион техно-
логияларига оид куп янги истило^ (термин)ларга дуч келадилар.
Бугунги кунда республикамиз нашриётлари ор^али айнан психо
логик исло^отларни туплаб, уларнинг маъносини тушунтириб
бериш максадида яратилган узбекча изошли лугат китоблари ку-
тилган даражада етарли деб булмайди. Бу со^ада фа^ат (К^.Тур-
гунов «Психология терминларининг русча-узбекча изошли луга-
ти»-Тошкент, 1975) ягона нашргина мавжуд. У ^ам булса бун-
дан 30 йил мукаддам ва анча кам нусхада нашр дилинга нлиги учун
хозирги кунда уни топиб фойдаланиш имкониятининг камайиб
кетганлиги ^ам сезилиб колмо^да. Шунинг учун «Изошли илмий-
www.ziyouz.com kutubxonasi
оммабоп лугат»нинг учинчи тулдирилган нашри (муаллифлар -
М.Абдуллаев, М.Абдуллаева, Ф.Абдуллаева, ТАбдураззо^ова Ф.
Абдурахмонов, ва бошкалар)нинг ра^бар психологиясига оид изош
ли лугатнинг айрим атамаларидан фойдаланишни лозим топдик.
Мазкур атамаларни айнан келтирамиз: Авторитаризм, Адо-
лат, Анъаналар, Бунёдкор гоялар ва бузгунчи гоялар, Вазирлар
Ма^камаси, Вазирлар, Глобаллашув, Давлат бош^аруви тизи
ми, Демократия, Жамоатчилик фикри, Империяча тафаккур,
Интернет, Исло^от, Исти
1910
л, Маданият, Мафкура, Миллий онг,
Миллий ру^ият, Миллий исло^от, Миллий
F y p y p ,
Муста^ил дав
лат, Мустакиллик, Фу^ароларнинг узини-узи бошкариш орган
лари, Тадбиркорлик, Эъти^од эркинлиги, К^адриятлар, f o r ва
бош^алар. Хуллас, психология терминлари изошли лугатининг
ма^сади - «Миллий и с ти р о л
f o k c h
:
асосий тушунча ва тамойил-
лар», «Миллий f o r ва тафаккур тарихидан» «Узбекистон тара^-
^иёти ва мафкуравий муаммслар», педагогика, психология, фал-
сафа маънавият асослари курсларини урганишда учрайдиган
5
^амда матбуот, радио ва телевидениеда рах.барлик фаолиятида
купро^ ишлатиладиган ижтимоий-сиёсий тушунча ва атамалар
ни узлаштиришда сезиларли ёрдам беришдир43.
Бундан таш^ари танланган психологик атамаларнинг купчи
лик кисмига берилган изощирга республикамизнинг етакчи психо
лог олимларидан- П.Иванов, М.Давлетшин, М.Во^идов, Э. Еози-
ев, А. Жабборов, В. Каримова, М. Рахмонова, К. Даминов, БДоди-
ров, М. М аматов ва бошка ^атор психолог-тад^икотчи олимлар
томонидан яратилган кулланма ва у^ув дарсликларидаги маълу-
мотлар асос килиб олинди.
43 Ц аранг: Т ургун ов. П сихология терм инларининг русча-узбекча изош
л и л у га т и . - Т о ш к е н т : « У ^ и ту в ч и » , 1975 й.
www.ziyouz.com kutubxonasi
- А -
Абстракция (лотинча ad stracio - узо^лаш тириш , мав-
^умлаштириш) - билишда объектив борлик^цаги нарса, ^одиса-
ларнинг иккинчи даражали, унча му^им булмаган айрим хусуси-
ятларидан хаёлан узо^аш иш , уларнинг энг му^им, асосий то-
монларини бурттириб курсатишдир. Нарса ва ^одисаларнинг
аниь; белгиларидан узо ^аш и ш ва му^им белгиларни топиш жа-
раёнини мав^умлаштириш ва шу жараённинг натижаси, якуни,
хулосаси, ифодаланиши Абстракция дейилади. Абстракция ту
шунча, категория шаклида намоён булади. Мав^умлаштириш
асосан тафаккурнинг му^им хусусияти ^исобланса-да, лекин та-
саввурда ^ам унинг айрим унсурларини учратиш мумкин. Бу
жараёнда турли илмий категориялар, ^онун, ^онуният, сабабият,
материя каби мав^ум тушунчалар вужудга келиб, бу тушунча
ва категориялар оламни илмий билишнинг мухим якунлари, на-
тижаларини ташкил этади. Оламни урганишда, ^одисаларнинг
мо^иятини очишда, улардан тугри илмий хулосалар чи^аришда
абстракциянинг а^амияти катта. Объектив борлиь;даги ^ар бир
нарса бошка нарса билан богаи^ ва у билан кандайдир умумий-
ликка з^ам эга, масалан, «терак - дарахт, усимлик - организм»
ва бопщалар. Шунинг учун ^ар бир нарсанинг фа^ат узига хос
хусусиятлари билан бирга умумий томонлари ^ам борки, булар
шу нарсанинг маълум тартибга, ^андайдир умумий ^онуниятга
буйсунишини курсатади. Шу умумий томонларда бир турдаги
^атор нарсаларнинг ^аммасига хос булган хусусиятлар ифода-
ланади, буни фа^ат нарсанинг айрим томонларини мав^умлаш-
тириш, улардан у зо ^ аш и б , умумий томонларни аниклабгина
билиш мумкин. Абстракция жараёнида реал нарсалардан ажра-
либ ^олиш ^одисалари ^ам куп учрайди, бунда у илмий хулоса-
ларга эмас, балки хато натижаларга, фа^ат, формула, схема-
ларга олиб келади. Шунингдек, абстракция илм-фан, санъат учун
объектив реалликни тугри ва чукур, ^ар томонлама билиш i^ypo-
ли хам булиб физмат килади.
Автоматизм (юнонча, automates -уз-узидан харакатланувчи)
- онгнинг бевосита иштирокисиз бажариладиган хатти-^аракат-
лар йигиндиси, автоматизмга организмнинг энг оддий рефлек
тор ^аракатларидан тортиб, то юксак аклий фаолиятигача булган
барча хатти-^аракатлар киради. Автоматизм фаолият жараёни-
www.ziyouz.com kutubxonasi
ни тезлаштиради ва енгиллаштиради, асабий, иродавий з^амда
жисмоний кучларни тежайди.
Автоматлашган з^аракатлар - куп марта такрорланиши ёки
махсус маш^лар ^илиш натижасида бевосита онг иштирокисиз
ва тугри бажарилаверадиган з^аракатлардир.
Авторитаризм (лотинча «autoritaties» - обру, нуфуз ва эъти-
бор)-давлатни бош^ариш усулларидан бири булиб, якка шахс
нинг давлатни уз таъсири, обруси, ташкилотчилиги, шижоати,
жамиятни яхши билиши асосида бошкариш. Жамият уз тара^ки-
ётининг мураккаб, ^алтис ва масъулиятли даврларини бошдан
кечираётган паллаларда авторитаризмнинг а^амияти я ^ о л се-
зилади. XX асрнинг биринчи ярмида авторитаризм сузи салбий
маънони англатган. Чунки миллионлаб одамларнинг ёстигини
цуритган Биринчи жаз^он уруши, 1929 йилда бошланган ва мис-
ли курилмаган жа^он и^тисодий бузфони ва бундай вазиятда жа-
миятдаги зиддият з^амда ^арама-^аршиликларнинг кескинлашу-
ви каби
1
$атор омиллар бир ^анча мамлакатларда демократияни
бугаш, инсон з^уфтугарини оё^ости ^илиш, давлатни ^арбийлаш-
тириш йули билан айрим шахсларнинг давлат тепасига чикиши-
га, ёвуз тузум уриниш даражасигача етиб борди.
Кейинги ярим асрда эса демократия кучларининг Иккинчи
жа^он урушидаги галабаси ва инсонпарварлик тамойиллари-
нинг жаз^он т а р а ^ и ё т и га маълум маънода дахлдор булиши на
тижасида авторитаризмнинг мо^ияти аста-секин узгарм о^а. Бу-
гунга келиб авторитаризм мураккаб тарихий даврларда жами
ятни узгартиришнинг, долзарб масалаларни зудлик билан з^ал
этишнинг, мамлакатни ин^ироз гирдобидан олиб чи^ишнинг са
марали йулларидан бири эканлиги билан алоз^ида ахамият касб
этади. Бу айни^са, утмишда мустамлака ва ^арам булган мам
лакатларда и^тисодий, маданий коло^ликни бартараф этиб,
уларни жаз^он демократик давлатлари з^амжамиятига олиб чи-
р ш учун булган курашда яодол намоён булмо^да. Авторита
ризмнинг ёр^ин намуналарини Мисрда Жамол Абдул Носир ва
Х^усни Муборак, Ж азоирда Бен Белла ва Бумадьен, Индонезия-
да Сукарно мисолларида куриш мумкин. Давлатни бошкариш-
нинг бу усули ривожланган мамлакатлар ичида Франция ва
ГФРни Иккинчи жаз^он урушидан кейинги кемтиклик з^олати-
дан олиб чи^ишда генерал де Голлга, Конрад Аденауэрга кат-
та хизмат ^илди.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Соби^ СССР парчаланиб кетгандан сунг янги муста^ил дав-
латларни мустабид тузум йилларидаги бир ёьугамалик, норасо-
лик, бо^имандалик ва ^арамликдан олиб чи^ишда мамлакат
раз^барининг обруси, мав^еи, нуфузи, сузининг салмо!ук>рли-
ги, фаолиятининг изчиллиги муз^им а^амият касб э т м о ^ а . К[а-
тор Президентларнинг мустацил давлатни ижтимоий-сиёсий,
и^тисодий, маданий-маънавий тиклашдаги хизмати бунинг ёр^-
ин мисоли була олади.
Авторитет (лотинча autoritas - тулш$ з^окимият, буйрук бериш)
сузининг биринчи маъноси обру; иккинчи маъноси шахсдаги
купчилик томонидан эътироф килинган фазилат, к;адр-^иймат;
учинчи маъноси эса атрофдаги бош^а кишиларга нисбатан таъ-
сирли, нуфузли шахе кабилардир.
Агглютинация (лотинча agglutinare - ёпиштирмо^, елимла-
мо
1
$,) - хотира тасаввурларини бир-бирига ^ушиб ёки улардан
фойдаланиб янги нарса ва з^одисаларнинг шакл-шамойилини яра-
тишдан иборат хаёл фаолиятидир.
Агнозия (юнонча а - инкор юкламаси, gnosis - билим, билиш) -
бош мия ярим шарлари ^обигадаги баъзи нерв марказларининг
зарарланиши психопатологик ну^сон булиб, бутун
Do'stlaringiz bilan baham: |