Ғалла уюмини муҳрлаш тўғрисида ҳам ҳужжатлар мав­ жуд. Жумладан, 20-ҳужжатда Убайдуллохоннинг 1702

I. ҲУҚУҚНИН Г МАНБАЛАРИ ВА АСОСИЙ
БЕЛГИЛАРИ
Мажмаъ ал-арқам ҳуқуқни ўрганиш манбаи сифатида
Узбек хонликлари мусулмон дини ва ҳуқуқий фалса­
фаси \ам да унинг асосида шаклланган мусулмон ҳукуқи 
ҳукмрон бўлган якка ҳокимликка асосланган давлатлар 
эди. Уларда ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишда ҳу- 
қуқ манбаи сифатида: а) мусулмон ҳукуқи; б) дунёвий 
ҳуқуқ (ҳукмдорларнинг меъёрий (норма) сифатидаги ф ар­
мон, ёрлиқлари; в) одат ҳукуқлари кулланилган. Бу даврда 
ҳукуқнинг юридик манбалари хилма-хиллигидан қатъи 
назар, шариат ҳукуқи ижтимоий муносабатларни тартибга 
солишда асосий манбалигича қолди. Бошқа манбалар ш а­
риатга зид келмасагина қўлланиларди. Ш унинг учун бу 
давлатларда ҳам, худди аввалги даврлардагидек, мусулмон 
ҳуқуқининг тўрт манбаи: Куръон, Сунна-ҳадислар, ижмо, 
қиёс асосий манбалар ҳисобланган. Улар асосида яратил­
ган Бурхоннидцин ал-М арғинонийнинг “Ҳидоя” асари 
Убайдулла бин Маҳбубий томонидан унга ёзилган “ Мух­
тасар” каби фиқҳий қўлланмалар аввалгидек ўз аҳамия- 
тини саклаб қолди ва кенг қўлланилди. Булардан таш қари, 
ушбу хонликларда, айниқса, жиноят ҳукуқи борасида 
ҳатго шариатга зид бўлган мезонлар ва жазо чоралари 
(масалан, “эмпале”) бўлган. Улар ан и қ бир ҳукуқий ҳо- 
латга нисбатан ҳукмдор томонидан белгиланган. Ш унинг 
учун шу давр ҳукуқини ўрганишда сайёҳлар ва бошқа ки­
шилар томонидан ёзиб қолдирилган эсдаликлар ҳам маъ­
лум даражада ҳукуқни ўрганиш манбаи бўлиб хизмат қи-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лади. XVIII асрда ёзилган тарихий-ҳуқуқий манбалардан 
бўлган “ М ажмаъ ал-арқам ” (“ Рақамлар ва руқум (сиё- 
қат)лар ҳақидаги”) расмий қоидалар тўплам и
1
ҳуқуқни 
ўрганиш манбаи сифатида кам тадқиқ қилинган.
Бу асар Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихидан би з­
гача кам етиб келган ва ўхшаши йўқ манбалардандир. 
Унда м олия, ер, солиқ, ҳисоб-китобларни юритиш буйи­
ча расмий қоидалар ва тавсиялар берилган бўлиб, амир 
девонидаги амалдорлар учун иш юритишга оид расмий 
қўлланма ҳисобланади. Булардан таш қари, солиқлар ва 
бош қа тушумлар рўйхати, харажат қайдномалари, ер 
мулкларини эҳсон, совға қилиш ҳужжатларининг мазму­
ни ва ш акли XVIII асрда Бухоро амирлигидаги давлат 
мансаблари, уларнинг вазифалари ва сув тақсимотига 
оид қимматли маълумотларни олиш мумкин. Рисола 
маълум маънода амир Ш оҳмурод топш ириғига биноан 
1789 йилда ёзилган дейиш мумкин. Шу билан бирга, 
рисола 
мазмунидан 
муаллифнинг 
аждодлари 
девон 
хизматчиси бўлиб келганлигини ва ўзи ҳам илмнинг 
соҳаларида билимдон бўлганлигини англаш ҳамда бу 
ишга давлат ишлари ва хужжатларидан хабардорлик 
ундаган, деб ҳисоблаш мумкин.
Беш боб ва мансаблар ҳақидаги иловадан иборат бу 
қўлланмада давлат девонида хизматни қандай ўташ, ки- 
рим -чиқим дафтарлари, давлатнинг маъмурий хўжалик 
бўлиниш и тамойиллари ёритилган. М овароуннаҳр ва 
Ш арқ давлатларида давлат кирим -чиқим лари, хазина 
бойликлари микдорини сир тутиш ва уни ўзгартириш, 
сохталаш тириш нинг олдини олиш мақсадида ф ақат катта 
мирзоларгагина маълум бўлган девон дафтари рукумлар 
ва сиёқат (алоҳида рақамлар) билан ёзилган. Китобнинг 
иккинчи, учинчи боблари ана шундай ёзув ва унинг сир- 
ларига, тўртинчи боби - арифметика, геометрия, алгебра 
ҳисоб-китоблари ва қоидаларига бағишланган. Беш инчи 
боб - фалакиёт, арифметик ҳаракатлар жадвалидан ибо­
рат. М ансаблар ҳақидаги иловада XVIII асрда Бухоро 
амирлигида мавжуд бўлган 135 дан ортиқ катта ва кичик
1