D. B. O‘rinbayeva

 

---

8 
Syujet strukturasini kompyuter vositasida qoliplash 
- KLning yo‘nalishlaridan 
biri hisoblanadi. Syujet strukturasining muammolari struktur adabiyotshunoslik, 
semiotika, madaniyatshunoslik muammolari bilan bog‘liq. Hozirgi kunda syujet 
strukturasini kompyuter vositasida qoliplash dasturi uch baza asosiga qurilgan. Bular 
morfologik, sintaktik va kognitiv.
 
Ilk bor syujet strukturasining morfologik asosini V.YA.Propp rus xalq sehrli 
ertaklari ustida tadqiqotlar olib borib ishlab chiqqan. Keyinchalik bu g‘oya 
rivojlantirilib TALE kompyuter dasturi yuzaga keldi. Bu dasturda morfologik 
elementlar ertak qahramonlari orqali yuzaga chiqadi. Dasturda funksiyalarning tipik 
ketma-ketligi personajlarning uchrashuvi senariysi sifatida tasvirlanadi. Matn 
syujetiga sintaktik yondashuvning nazariy asosini «syujetli grammatikalar» yoki 
«hikoya qiluvchi grammatikalar» tashkil etadi. Bunday grammatikalarning 
mukammal g‘oyalari 1970 yillarda N.Xomskiy tomonidan ishlab chiqilgan. Ishlab 
chiqilayotgan grammatikalarning sintaktik strukturasining asosini fe’l va ism so‘z 
turkumlari guruhi tashkil etgan bo‘lsa, syujetli grammatikalarda ekspozitsiya, voqea-
hodisa va epizod alohida o‘rin tutadi. Syujetli grammatikalarni yaratishda nazariy 
jihatlarni minimal darajada qisqartirib, elementlar ketma-ketligini syujet orqali aks 
ettirishga o‘ringanlar. Bu jarayonda faqat lingvistik metodlar bilan masala hal 
bo‘lmaydi. Bunda ijtimoiy, madaniy xususiyatlar ham inobatga olinadi. 1980 yillarda 
R.Shenk, V.Lenert emotsional syujet birliklarining formalizmi (Affective Plot Units) 
syujet strukturasini tasavvur etishning yangi usulini yaratdi. Ushbu dastur sun’iy 
intellekt sistemasi uchun ishlab chiqilgan bo‘lib, bu formalizm nazariy tadqiqotlarda 
qo‘llana boshladi. V.Lenert formalizmida syujetning markaziy komponentlari – 
ekspozitsiya, voqea-hodisa, epizod, xulosa – emas, ularning mazmuniy tavsifi 
keltiriladi. V.Lenert formalizmi Propp g‘oyalariga qisman qaytadi. Hozirgi kunda 
«syujetli grammatikalar» keng ko‘lamda qo‘llanilmoqda.