Microsoft Word Сопорбоева Севара бми

Tadqiqotning  uslub  va  uslubiyati.  Bitiruv malakaviy ishni  yozish jarayonida 

O'zbekiston  Respublikasining  qonunlari,  Vazirlar  mahkamasi  qarorlari,  turli  soxa 

olimlarning mavzu doirasida olib borgan tadqiqotlaridan foydalanildi. 

Shuningdek  tahlil  yuritishda  induktsiya,  deduktsiya,  tahlil  va  bog'liqlik, 

mavsumiylikdan aniqlikka siljish usullari bilan bir qatorda analiz, sintez, statistik va 

matematik ko'rsatkichlardan foydalanildi. 

5 

---

 

. 

1.Sharq mutafakkirlarining ekologik tarbiyaga oid qarashlari. 

Shu  muqaddas  zaminimizda  yashagan  ulug'  ajdodlarimiz  bundan  ko'p  asrlar  ilgari 

hozirgi  zamonaviy  ilm-fanga  poydevor  qo'yib,  uni  rivojlantirishga  beqiyos  hissa 

qo'shgan.  Xususan,  ular  matematika,  astranomiya,  geodeziya,  geografiya,  tarix, 

arifmetika,  tibbiyot,  falsafa  va  tilshunoslik  sohalaridagi  qomusiy  ishlari,  ixtirolari 

bilan jahon sivilizatsiyasi ravnaqida o'chmas iz qoldirganlar. g'arbda “Nur Sharqdan 

taraladi”  degan  iboraning  paydo  bo'lgani  ham  bejiz  emas.  Insonni  qurshab  turgan 

tabiat,  uning  paydo  bo'lishi  va  rivojlanishi  qonuniyatlarini  fahmlash  ilmiy  bilish 

amaliyotida katta ahamiyat kasb etadi. Tabiat doimiy harakatda, to'xtovsiz o'zgarish va 

rivojlanishdadir.  Kishilik  jamiyati  moddiy  olam  tadrijiy  taraqqiyotining  qonuniy 

mahsulidir. Inson oldin tabiatga shogird bo'ladi, so'ngra u tabiat ustidan hukumronlik 

qila boshlaydi. 

Inson  jismonan  va  aqlan  rivojlanishi  natijasida  tabiatga  ozor  berib,  ekologik 

muammolarini yuzaga keltiradi. Jamiyat - tabiatning tarkibiy qismi. Tabiat, inson va 

jamiyat  o'rtasidagi  o'zaro  aloqadorliklar  tavsiflari  ilgaridan  mavjud  bo'lgan.  Jamiyat 

taraqqiyotining  turli  davrlarida  inson  bilan  tabiiy  muhit  o'rtasidagi  munosabatlar 

turlicha kechgan. Muhammad ibn Muso al-XorazmiyAbu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn 

Sino  Ahmad  Farg'oniy,  al-Hakim  at-Termiziy,  Zahiriddin  Muhammad  Bobur,Mirzo 

Ulug'bek,  Alisher  Navoiy,  kabi  bobokalonlarimizdan  qolgan  ilmiy  ma'naviy  meros 

sharq uyg'onish davrining durdonalari maqomida dunyo ahli tomonidan haqli ravishda 

tan  olingan  ayniqsa,  Markaziy  Osiyo  o'rta  asr  ilmiy  madaniy  markazlaridan  biri 

sifatida  boshqa  mintaqalardagi  ilmiy  rivojlanis  jarayoniga  ijobiy  ta'sir  ko'rsatgani 

jahon ilm-fanidao'ztasdig'initopgan. 

2014  yilning  may  oyida  Samarqandda  dunyoning  ellikka  yaqin  mamlakatidan 

kelgan  olimlar,  nufuzli  xalqaro  tashkilotlar  va  ilmiy  markazlar  vakillari,  ekspertlar 

ishtirokida “O'rta asrlar sharq allomallari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning 

zamonaviy sivilizatsiya rivojidagi ro'li va ahamiyati” mavzuida o'tkazilgan 

6 

---

 

xalqaro konferensiya va O'zbekistonning birinchi Prezidenti I. A. Karimovning uning 

ochilish  marosimidagi  ma'ruzasi  ulug'  ajdodlarimizning  ana  shunday  boy  ma'naviy 

merosi ahamiyatini yana bir karra chuqur anglash imkonini berdi. 

O'rta asrlarda O'rta Osiyoda yashab, ijod qilgan olimlar hali ekologiya atamasi 

dunyoga kelmagan davrda tabiat va undagi muvozanat, o'simlik va hayvonlar dunyosi, 

tabiatini  e'zozlash  haqida  o'zlarining  qimmatli  ilmiy  me'rosini  qoldirgan.  Tabiat 

hodisalariga  oid  takomillashib,  tadrijiy  rivojlanib  borgan  tushuncha  va  ta'limotlar, 

insonning  tabiyat  bilan  bog'liqligi  to'risidagi  ma'lumotlar  ilk  marotaba  “Avesto” 

hamda  Sharq  Renessanisi  davrida  ijod  qilgan  mutafakkirlar  asarlarida  o'z  ifodasini 

topgan. 

Bugungi  kunda  tabiatni  muhofaza  qilish,  ekologik  xavfsizlik  masalalari  jahon 

hamjamiyatining umumiy global muammosiga aylandi. Mamlakatimizda o„tgan davr 

mobaynida jamiyat hayotining barcha sohalarini isloh qilish barobarida, fuqarolarga 

ekologik barqaror hayot sharoitini yaratish davlat siyo satining ustuvor  yo„nalishiga 

aylandi. Ko„zlangan maqsadga erishish yo„lida ekologik tarbiyaning jamiyat ma'naviy 

hayoti  bilan  aloqadorligi  masalalari,  xususan,  yoshlarda  ekologik  bilim  va 

tushunchani  tarbiyalashda  milliy  qadriyatlardan  foydalanish  masalalari  dolzarb 

ahamiyat  kasb  etmoqda.  Ekologik  tarbiya  inson  va  tabiat  munosabatlarini  hayotiy 

timsollarda  aks  ettirish  orqali  yoshlarning  ekoma'naviy-madaniy  saviyasi  darajasi 

hamda dunyoqarashini ifodalash bilan birga, inson shaxsini tarbiyalash vazifasini ham 

bajaradi.[9] Zero, har bir yosh nafaqat yetuk va barkamol bo„lishi, shu bilan birga atrof 

muhitga  odilona  muno  sabatda  bo„lib,  tabiat  qonun-qoidalarini  o„z  ichki 

kechinmalaridek  qabul  qilsa,  ya'ni  tabiat  bilan  hamohang,  uyg'unlashgan  holda 

faoliyat olib borsagina u tom ma'noda yuksak ma'naviyat va madaniyatga erisha oladi. 

Tabiatni e'zozlash, zaminni ulug'lash o„tmish davrlardan, moziydan boshlanib, 

ajdodlardan-avlodlarga,  asrlardan  asrlarga  o„tib,  boyib,  sayqal  topib  hozirgacha 

davom etib kelayotgan sharqona, o„zbekona  hikmatlar, tuzuklar, ta'limotlar, falsafiy 

qarashlar,  milliy qadriyatlar,  milliy udum va an'analarda  o„z  aksini topgan. Bularni 

o„rganish orqali yoshlar tabiat va inson o„rtasidagi 

7 

---

 

munosabat,  ularning  o„zaro  aloqadorlik  va  birlik  mohiyatini,  atrof  muhitga 

munosabatni,  tabiat  muhofazasi  yo„lida  amalga  oshirilayotgan  xatti-  harakatlarini 

tahlil  etib,  ekologik  muammolarning  kelib  chiqishiga  sabab  bo„lgan  omillarni 

aniqlashga  harakat  qiladi.  Mazkur  holat  esa  yoshlarda  ekologik  bilim  va 

tushunchalarning shakllanishiga zamin hozirlaydi. 

Jahon  miqyosida  yoshlar  tarbiyasiga  e'tibor  qadim-qadimdan  boshlanadi. 

Uning  namoyondalari  qadimgi  grek  olimlari  Arximed,  Aristotel,  Suqrot,  Platonlar 

yoshlar tomonidan bilimlarini ixtiyoriy, faol o„zlashtirilishi ahamiyatini chuqur va har 

tomonlama  asoslab  berganlar.  Ayniqsa,  Markaziy  Osiyoda  yoshlar  tarbiyasi,  atrof 

muhit, tabiiy sharoitlar, ularning o„zgarishi, inson va tabiat o„rtasidagi munosabatning 

mavjud holati, tabiatning insonning ma'naviy jihatdan shakllanishiga ko„rsatayotgan 

ta'siri masalalari qadimgi ta'limotlar va mutafakkirlarning qarashlarida aks etgandir. 

Masalan, Zardushtiylikning muqaddas kitobi “Avesto” da yer, tuproq, daryolar, 

ko„llar bog'lar, tog'lar, o„simligu-giyohlar madh etilgan. Ona zaminni ulug'lash, suvni 

hayot  manbai  deb  qadrlash,  quyosh,  olov  va  havoni  e'zozlash-  bular  “Avesto”dagi 

markaziy  masalalardan  bo„lib  hisoblanadi.  Zardushtiylik  ta'limotiga  ko„ra,  har  bir 

kishi  ruhan  va  xulqan  komilligi  uning  yaxshilikka  yuz  tutib,  rost  yo„lni  tanlab, 

dunyoviy  bilimlarni  o„rganib,  o„z  kasbini  e'zozlagan  holda  Axuramazda  farzlarini 

nechog'lik  ado  etishi  bilan  belgilanadi.  Zero,  qo„sh  haydab,  don  ekkan,  chorvani 

parvarishlab,  cho„lda  bog'  yaratgan,  yerning  zaxini  qochirib,  sho„rini  yuvib,  ziroat 

ekkan zardo„shtiyning ravoni pok, xulqi xush, amali chin bo„lishi bilan ko„rsatilgan. 

Zardushtiylik  ta'limoti  bo„yicha,  suv  va  havoni  iflos  qilish,  suvga  nopok  narsalarni 

tashlash qat'iyan man etilgan. Anhor va ariq bo„ylarida mol boqish, otlarni bolashga 

ruxsat  berilmagan.  Suvga  tupurish,  supurgida  suvga  axlat  supurish,  toza  qilib 

yuvilmagan  idishlarda  ariq  va  hovuzlardan  suv  olish,  nopok  holda  suvga  qarash 

ajdodlarimiz diniy e'tiqodlari bo„yicha odob-axloqqa xilof tarzda baholangan.[11] 

Atrof  -  muhitni  asrash,  uning  musaffoligini  ta'minlash  ekologik  muammo 

bo„lib, uni yoshlar ongiga singdirish hozirgi dolzarb masalalardan biridir. 

8 

---

 

Ma'lumki, buyuk mutaffakkirlarimiz bu sohada ko„zga ko„rinarli, katta ishlar qilgan. 

O„rta asrlarda yashab ijod etgan sharq allomalaridan Muhammad Muso al- Xorazmiy, 

Abu  Nasr  Forobiy,  Abu  Ali  ibn  Sino,  Abu  Rayxon  Beruniy,  Zahriddin  Muhammad 

Bobur  kabilar  hamda  XIX-XX  asrlarda  yashab  ijod  etgan  tadqiqodchi,  olim, 

mutafakkirlarimiz tabiat fanlarining rivojlanishiga o„z hissalarini qo„shganlar.