Toshkent davlat iq tiso diyo t universiteti q. X. Abdurahmonov

- ehtiyojlarni qondirish usuli 
— bu mehnatning birinchi va eng muhim 
funksiyasi bo‘lib, insonning ijtimoiy turmushi ana shundan boshlanadi;
- ijtimoiy boylikning yaratuvchisi 
— bu shunday faoliyatki, uning 
yordamida inson o‘z ehtiyojlarini qondiradi, o ‘zi bilan tabiat o‘rtasidagi 
moddalar almashinuvini bevosita ifodalaydi, tartibga soladi, nazorat qiladi;
- jamiyat ijodkori va ijtimoiy taraqqiyot omillari 
— mehnat ehtiyojlarni 
qondirish va boylik yaratish bilan butun ijtimoiy taraqqiyotga asos b o iad i - 
jamiyatning ijtimoiy qatlamlarini va ulaming o‘zaro hamjihatligi asoslarini 
shakllantiradi;
- Insonning yaratuvchisi 
— inson kishilar hayotining barcha boyliklarini 
yaratib, ijtimoiy taraqqiyot subyekti sifatida maydonga chiqadi, umuman, 
jamiyatni mehnatga jalb qilib, o‘z-o‘zini ham rivojlantirib boradi, bilim va 
kasb malakalarini egallaydi, muomala va o'zaro yordam ko‘nikmalarini 
shakllantiradi.
1.3. Mehnatning mazmuni, turlari va mehnat jarayoni
fonksiyalari
Mehnatning xilma-xil turlari mavjud boiib, ulaming butun xilma-
14

---

xilligini quyidagi mezonlar bo‘yicha: mehnatning mazmuni, mehnatning 
tabiati, mehnatning natijalari, mehnatning foydalaniladigan buyumli 
elementlari va inson qatnashuvining turli darajasi, odamlami mehnatga 
jalb etish usullari bo'yicha ajratib tasniflash mumukin.
Mehnatning mazmuni 
— bu ishlaming kasbiy mansubligi, ularning 
tarkibiy murakkabligi, bajarishdagi izchilligi bilan belgilanadigan mehnat 
elementlari bo‘lib, xodimning mehnat predmetlari va vositalari bilan o'zaro 
m unosabatga kirishuvidir. M asalan, tikuvchi tikuv m ashinasidan 
foydalangan holda gazlama bilan ishlaydi, oshpaz taom tayyorlashda oziq- 
ovqat xom ashyosi va mahsulotlaridan, shuningdek, o ‘zi uchun zarur 
bo'lgan pishirish jihozlaridan, gaz plitasidan foydalanadi.
Mehnat mazmuni quyidagi belgilar bilan xarakterlanadi: mehnatning 
murakkabligi; xodimning kasbga yaroqliligi; xodimning mustaqillik darajasi. 
Aytib o'tilgan belgilarni batafsilroq qarab chiqamiz.
Mehnat mazmunining birinchi belgisi uning murakkablik darajasi bilan 
farq q ilish id ir. O lim n in g m e h n a ti c h ila n g a rn in g m e h n a tid a n
m urakkabroqligi, d o ‘kon rahbarining m ehnati kassir m ehnatidan 
qiyinroqligi tushunarlidir. Biroq turli m ehnat xillariga haq to ‘lash 
oichovlarini asoslash uchun ularni taqqoslash kerak bo‘ladi. Murakkab va 
oddiy mehnatni o ‘lchash uchun «mehnat reduktsiyasi» tushunchasi 
qoilaniladi.
M ehnat reduktsiyasi — m urakkab m eh n atni oddiy m ehnatga 
aylantirishdir.