O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

O'zbek xalqining shakllanishi asrlar davomida antropologik va til jihatdan turli xil 
ko'chmanchi chorvador aholining o'troq dehqonchilik bilan shug'ullanuvchi yuksak madaniyatli 
elatlar bilan aralashish jarayoni asosida ro'y beradi. O'zbek etnogenezida qadimiy so'g'diylar, 
xorazmiylar, baqtriyaliklar, parkanaliklar va sak-massaget qabilalari muhim rol o'ynagan.
Turkiy qabilalar Markaziy Osiyoga eramiz arafasida kela boshlaydilar va VI asrda Turk hoqonligi 
davrida ancha ko'payadilar. 
Ayniqsa, bu jarayon XI asr o'rtalarida qoraxoniylar davlati davrida va mo'g'ullar istilosidan 
keyin juda kuchaygan. O'sha vaqtda o'zbek adabiy tiliga asos qo'yilgan edi. Eng oxirgi yirik turkiy 
qabilalar Dashti Qipchoqqa bosib kirib qadimgi madaniyat markazlari - Movarounnahr, Xiva, 
27
Алексеэнко Е.А. Историко-этнографические очерки Л., 1967. С.52. 

---

Urganch va Toshkentga, Surxon va Qashqadaryoga tarqaladilar. Istilo qilingan joylarda 
ko'chmanchi o'zbeklar ozchilikni tashkil qilsa ham katta siyosiy va harbiy kuchga ega bo'lganlar. 
Ular asta-sekin o'troq dehqonchilikka o'ta boshlaganlar. Ammo hozir ham janubiy O'zbekistonda 
yashovchi o'zbeklar uzoq o'tmishdagi ko'chmanchilik-ning ayrim belgilarini va qisman urug'-
qabilaviy nomlarni saqlab qolganlar. 
XX asr arafasida uchta yirik etnografik guruhdan iborat bo'lgan o'zbeklar milliy 
shakllanishning yuksak pog'onasiga ko'tarildi. Uning irodasini mustamlakachilik zulmi, Sho'rolar 
istibdodi, qatag'onlar, tazyiqlar buka olmadi. O'zbeklar o'z taqdirlarini Mustaqillik va istiqlol 
g'oyalari bilan bog'ladilar. 1991 -yil 3-sentabr O'zbekiston o'z mustaqilligini e'lon qildi va millat 
o'zining asriy orzulari ro'yobini ko'ra boshladi. Ana shu tarixiy sanadan boshlab o'zbek xalqi yuksak 
ijtimoiy-iqtisodiy, ma'naviy-madaniy taraqqiyot yo'lini tanladi va bu yo'liga kirdi muvafaqqiyatlarni 
qo'lga kirita oldi. 
Shu o'rinda alohida ta'kidlab o'tishimiz kerakki O'zbek xalqining kelib chiqishi, enik tarixi 
va xususiyatlari nihoyatda murakkab va uzoq davrni qamrab oladi. Qadimgi davrlarda yuksak 
madaniyat yaratgan iste'dodli, zahmatkash ajdodlarimiz, o'rta asrlarga kelib ilk Uyg'onish, ya'ni 
Sharq Uyg'onishi davrini bosh-dan kechiradilar. Ayniqsa, buyuk xorazmshohlar va temuriylar 
hukmronlik qilgan asrlarda o'zbeklarning etnik qiyofasi qadimiy sivilizatsiya zaminida shakllanib 
bo'lgan edi. Sunday jarayonning oqibatida o'ziga xos moddiy va ma'naviy madaniyat yuzaga kelgan 
va o'zining milliy xususiyatlarini hozirgacha saqlab qolgan. Yurtboshimiz Islom Karimovning 
ta'rificha, xalq — o'zining ming yillik an'ana va tajribalari, so'nmas xotirasi va buyuk tuyg'ulari 
bilan yashab kelayotgan qudratli kuch. Xorazmshohlar va temuriylar saltanati davrida xalq shaklida 
tarix sahnasida paydo bo'lgan o'zbeklar ajoyib siymolari bilangina emas, balki so'nmas tarixiy 
xotirasi, yuksak ruhiyati va ma'naviy madaniyati, noyob hayotiy tajribasi bilan ham hozirgi 
zamonaviy sivilizatsiyani yaratishda eng faol bunyodkor sifatida namoyon bo'ldi. 
Mintaqadagi o'zbeklardan keyingi ko'p sonli xalq qozoqlar (1989-yili aholi ro'yxatiga binoan 
7,5 mln. dan ortiq) ham qadimiy qabilalar zaminida paydo bo'lgan. 1920-yillarnmg o'rtalarigacha 
ularni noto'g'ri qirg'iz-qaysaq yoki qirg'iz deb ataganlar. Qozoqlar o'z ona respublikasida, qo'shni 
O'zbekiston va Turkmaniston hududlarida, Orenburg va Chelabinsk viloyatlarida yashaydi. So'nggi 
aholi ro'yxatiga binoan Qozog'istonning aholisi 14,7 mln.ga yaqin bo'lib, shu jumladan, qozoqlar 
36% ni, ruslar 40,8% ni, ukra-inlar 6,1% ni tashkil qiladi. 1981-yilning boshlariga kelib respubli-ka 
aholisi 15 mln.dan oshib ketdi. Qozoqlarning bir qismi chet ellarda, chunonchi, Xitoyning Sinszyan 
- Uyg'ur avtonom hududida (820 ming kishi), G'arbiy Mongoliyada (70 ming) va Afg'onistonda (5 
ming) yashaydi. 
Eng qadimiy qabilalardan mil.avv. I ming yilliklarda Qozog'is-ton hududida joylashgan 
saklar, usunlar, alanlar, kangyuy qabila ittifoqi va boshqalar qozoq etnogenezining dastlabki etnik 
qatlami edi. VI-VII asrlar mazkur hududda g'arbiy turk xoqonligiga oid turgesh, qarluq kabi 
qabilalar paydo bo'ladi. Keyingi uch-to'rt asr davomida kimak, qipchoq va o'g'uzlar kirib keladi. X-
XII asrlarda qozoq eli Qoraxoniylar davlatiga qo'shilgan mahalliy qabilalarning birikishiga ancha 
turtki bo'lgan. O'sha davrlarda bu yerga kidanlar ham bosib kirgan. Turli qabila va elatlarning yana 
ham aralashib ketishiga mo'g'ul istilosi sabab bo'lgan. Qozoq xalqining shakllani-shidagi oxirgi 
komponent XVI asr oxirlarida Oltin O'rdadan kelgan ko'chmanchi qabilalarning katta to'lqini bilan 
bog'liq. 
XV asr oxiri - XVI asr boshlarida qozoq xonligi paydo bo' ladi va bu xonlik doirasida qozoq 
xalqining shakllanishi tugaydi. XIX asrning 60-yillarida qozoq yerlari Rossiya tomonidan istilo 
qilinadi, oqibatda qozoqlarning birligi kuchayadi va ular asta-sekin o'troq turmush tarziga o'tadilar. 
Qozoqlarning tarkibida hududiy jihatdan uchta mustaqil qabilalar guruhi paydo bo'lgan: Katta juz 
(Yetti suvda), Markaziyjuz (Qozog'istonning dasht hududlari, Sirdaryo, Tobol va Ishim vohalari) va 
Kichik juz (G'arbiy Qozog'iston). 
Markaziy Osiyoning eng qadimiy xalqlaridan biri hisoblangan qirg'izlar (2,5 mln.ga yaqin) 
asosan, Qirg'izistonda, qo'shni O'zbekiston va Tojikistonda, qisman Shimoli-g'arbiy Xitoyda va 
Sharqiy Afg'onistonda yashaydi. Respublikaning umumiy aholisi 4,5 mln.dan ortiq, shundan 
qirg'izlar 47,9%, ruslar 25,7%, o'zbeklar 12,1%, ukrainlar 3,1% ni tashkil qiladi. 

---

Qirg'izlarning ilk etnik tarixi qadimiy gunn, sak, dinlin, usun qabila ittifoqlari bilan bog'liq. 
Mil.avv. I ming yillikning o'rtalarida yuqori Yenisey vohalarida qirg'izlar o'z davlatlarini tuzganlar. 
VI-X asrlarda qirg'izlarga qo'shilgan turkiy qabilalar dastlab Irtish bo'ylarida, Sayan-Oltoy 
hududida va Tyan-Shan etaklarida joylashgan. Hozirgi hududga IX-X asrlarda ko'chib kelgan 
Yenisey qirg'izlarning ayrim guruhlari qadimiy davrlarda eroniy tilda gapiradigan keyin 
turkiylashgan mahalliy elatlar, qarluqlar va uyg'urlar bilan aralashib ketgan. Xronologik 
ma'lumotlarga binoan XIII asrgacha Tyan-Shan aholisi antropologik jihatdan yevropoid bo'lgan. 
Qirg'izlarning mongoloid irqiga o'tishi va turklashtirish jarayoni asosan, mo'g'ul istilosidan keyin 
ro'y bergan. XVI-XVII asrlarda qirg'iz etnosiga qozoq-no'g'oylaridan chiqqan qabilalar ham kelib 
qo'shiladi. O'sha davrdan boshlab Tyan-Shanda qirg'iz xalqi shakllanadi. Ammo keyingi ikki asr 
davomida jungar xonlari qirg'iz elini to'xtovsiz talon-taroj qilib turgan. XIX asrning 1-yarmida 
Qo'qon xonligiga bo'ysunadi. 60-70-yillarga kelib Qirg'iz yerlari-ning ko'pchiligi Rossiya 
imperiyasi tomonidan zabt etiladi va etnik jarayon tezlashib ketadi. 
Prjevalsk hududida qirg'izlarga qo'shilib ketgan g'arb mo'g'ul-o'lat guruhi - sart-qalmiqlar 
yashaydi. Keyinchalik u yerda barcha qabila va elatlar qirg'iz xalqi bilan birikib zamonaviy millat 
tashkil qiladilar. 
Turkmanlarning hozirgi hududida qadimdan shakllanib kelgan. Ularning soni 2,4 mln.dan 
ortiq (1985), ularning kam sonli jamoalari qo'shni O'zbekiston va Tojikiston respublikalarida, 
Shimoliy Kav-kazda va Astraxan viloyatida joylashgan. Turkmaniston bilan che-garadosh Eronda 
550 ming, Afg'onistonda 300 ming, Turkiya, Iroq va boshqa Old Osiyo mamlakatlarida 1,2 mln.ga 
yaqin turkmanlar g'uj holda yashaydilar (1980-yillar). 
Turkman xalqining etnogenezi hali to'liq aniqlanmagan. Uning eng dastlabki etnik 
tuzilishida qadimiy dax-massaget va sarmat-alan qabilalarining roli katta. Qadimiy Marg'iyona, 
Parfiya va Xorazm davlatlarining aholisi ham mazkur jarayon-da qisman ishtirok etgan. 
Turkmanlarning etnik shakllanishi Orol-Kaspiy dashtlarida yashovchi eroniy tillarda gapiradigan 
qabilaviy birikmalarning IV-V asrlarga kelib turklashish jarayoni bilan bog'liq, degan fikr mavjud. 
Keyinchalik mazkur turklashgan qadimiy qabilalarga o'g'uzlar qo'shilib turkman xalqiga asos 
solgan. Ikkinchi fikrga ko'ra, antropologik dalil-larga asoslanib turkmanlar asli mil.avv. turklashgan 
ko'chman-chi skiflarning avlodi, deb qaraladi. Ammo ikki fikr ham to'liq isbotlanmagan. Ma'lumki, 
«turkman» nomi dastlab X asr oxir-larida paydo-bo'ladi. Ko'petdog' etaklarida dehqonchilik bilan 
shug'ullanuvchi aholi bilan Kaspiy va Sirdaryo qirg'oqlarida yashovchi qadimgi ko'chmanchi 
qabilalar negizida XI asrlarda paydo bo'lgan yirik o'g'uz turklarining birikmasi - saljuqiylarning 
turkman xalqining shaklanishida muhim rolni o'ynaganligi shubhasiz. Saljuqiylar hatto Ozarbayjon 
xalqi va yaqin sharq turklarining shakllanishida ham faol ishtirok etganlar. Asli turkman xalqining; 
shakllanisni mo'g'ul-turk istilolaridan keyingi davrda, asosan, XV asarlarda tugaydi. O'sha davrda 
turkman etnosiga ayrim noo'g'uz turkiy qabilalar (chunonchi, qipchoqlar) ha.m qisman qo'shilgan. 
XIX asrning 80-yillarida Turkmaniston Rossiya tomonidan istilo qilingach, etnik birikish 
jarayoni kuchaygan bo'lsa-da, qabilaviy bo'linish hanuzgacha mustahkam saqlangan. Eng yirik 
qabilalar-dan taka turkmanlari axal, murg'ob havzasi va Tajanda, yovmutlar Kaspiy ersarilar Xiva 
yerlarida yaxlit holda yashaganlar. Xo'jalik -madaniy jihatdan turkmanlar, ko'chma (chorva) va 
o'troq dehqon (cho'mur) qismlarga bo'lingan. XX asr boshlariga kelib, turkman millati shakllanib, 
qabilaviy bo'linishlarga barham berildi. Ular to'liq o'troq turmush tarziga o'tdilar. 
Qoraqalpoqlarning ham etnogenezi murakkab sharoitda kech-gan. Ular hozir o'zlarining 
avtonom respublikalariga ega.