O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

MUNDARIJA:
 
1.O‘quv materiallari:
a) Ma’ruza matnlari 
b) Amaliy mashg‘ulotlar ishlanmasi 
2. Mustaqil ta’lim mashg‘ulotlari 
3. Glossariy 
4. Ilovalar:
a) Fan dasturi 
b) Ishchi fan dasturi 
v) Tarqatma materiallar 
d) Testlar 
g) Baholash mezonlari

---

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
 
 
OLIY VA О‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
 
 
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI 
 
 
 
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI 
 
 
“ JAHON TARIXI” 
 
 
KAFEDRASI
 
 
 
“ARXEOLOGIYA VA ETNOLOGIYA (ETNOLOGIYA)” 
 
FANIDAN 
 
MA’RUZALAR MATNI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
QARSHI-2021 
 
 
 

---

1-MAVZU. ETNOLOGIYAGA KIRISH VA TARIXI 
 
Reja: 
1.
 
Etnologiyaning fan sifatidagi o’rni, predmeti va uning o’rganishning ahamiyati. 
2.
 
“Etnos”, “etnogenez”, “etnik tarix”, “etnik jarayonlar” tushunchalari.
3.
 
Etnologiya yondosh fanlar (tarix, arxeologiya, antropologiya, sotsiologiya, geografiya, 
tilshunolik, fol’klor va hokozolardir.) Hamda yangi shakllangan fanlar. (Etnoarxeologiya etnik 
etnropologiya, etnik geofrafiya, etnodemografiya, etnobotanika, etno – zoologiya, etnoekalogiya, 
etnopedagogika va h.k.) bilan aloqadordir. 
Tayanch tushunchalar:
Etnos, etnogenez, etnik tarix, etnik jarayonlar, Instrukuralizm, konstruktivizm, Evolyusionizm 
maktabi, diffuzionizm, biologik oqim, freydizm, Fransiya sotsiologik maktabi, funksional yo’nalish, 
etnopsixologiya oqim, madaniy relyatvizm va struktruturalizm. 
Adabiyotlar: 
1.Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. 
T.:”O‘zbekiston”, 2017. 
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T., Ma’naviyat. 2008. 
3. Jabborov I.M. “Jahon xalqlari etnologiyasi asoslari”. T. O’qituvchi. 2008 
4. Jabborov I.M. “Jahon xalqlari etnografiyasi”. T. O’qituvchi. 1987 
5. Этнология. Учебник. Под.ред.Г.Е.Маркова и В.В.Пименова М.1994. 
6. Этнография Учебник. Под.ред. Ю.В. Бромлея и Г.Е.Маркова М.1982. 
7. Народы Мира. Серия. М. 1954- 1966. 
8. Annayev.T. Shaydullayev. Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. T., 1997 
9. Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. Л., 
1973 
10. Древнейщие государства Кавказа и Средней Азии. М. «Высшая школа» 1985 
12. Еленек Я. Большой иллюстрированный атлас первобытного человека М., 1982 
Hozirgi murakkab ziddiyatlarga to'la bizning zamonamiz har xil dramatik hodisalarga boy 
bo'lib barcha elat va xalqlarning turmush tarzi, madaniyati va ma'naviyatiga ulkan ta'sir 
o'tkazmoqda. Ayniqsa, iqtisodiy-siyosiy, ijtimoiy va madaniy sohalarda amalga oshirilayotgan 
islohotlar ayrim etnoslar hayotiga, ularning o'zaro munosabatlari va aloqalariga ham jiddiy 
o'zgarishlar kiritmoqda. 
Jahon aholisi XXI-asrga kelib olti milliardga ko'paydi. So'nggi bir asr davomida yer 
kurrasidagi xalqlar son jihatdan ko'payibgina qolmay, ularning etnik tuzilishi, turmush tarzi va 
ma'naviy dunyosi ham tubdan o'zgarishga yuz tutdi. Ona tabiat naqadar rang-barang va xilma-xil 
bo'lsa, yer yuzida yashovchi aholining etnik qiyofasi ham shu qadar rang-barang, turli-tumandir. 
Statistik ma'lumotlarga ko'ra, o'tgan asr oxirlarida jahonda ikki mingdan ortiq xalqlar va elatlar 
yashagan. Ba'zi manbalarda esa yer yuzida yashovchi katta-kichik etnoslarning soni uch-to'rt 
mingga yaqin, deb ko'rsatiladi. Shularning 260 tasi bir milliondan ortiq kishiga ega xalqlardan 
iborat bo'lib, jahon aholisining 96 foizini, dunyoda eng kam sonli aholiga ega bir yarim mingga 
yaqin elatlar esa bir foizini tashkil qiladi. Tili jihatidan bir-biridan ajralib turadigan etnik 
birliklarning soni uch mingdan ortiq. 

---

XX-asr iqtisodiy-ijtimoiy buhronlar, ekologik, etnik muammolar asri bo'ldi. Bu muammolar 
o'z-o'zidan XXI-asrga ham ko'chib o'tdi. Shunday ekan bunday vaziyatda yoshlarning ongi va 
bilimini, jamiyatni boshqarishga aloqasi bor barcha shaxslarning tasavvurlarini etnologik 
ma'lumotlar bilan boyitish zaruriyati muhim ahamiyat kasb etadi.
Alalxusus, ushbu darslikda etnologiya fani tushunchasi, uning mohiyati va qisqacha tarixi, 
asosiy maktablari va yo'nalishlari, etnogenez va antrogenez, o'ziga xos uslub va atamalar kabi 
nazariy; masalalar ko'rib chiqilgan. Shu bilan birga mazkur fanning hozirgi kundagi eng muhim 
etnoslararo munosabatlar, umuminsoniy va umumetnik jarayonlar, etnik guruhlar va irqlarning 
o'zaro aloqalari, etnik ong stereotipi va etnik psixologiya kabi ustuvor masalalarga ham alohida 
e'tibor berilgan. 
Etnolog olimlarning juda ko'p ilmiy tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, insoniyat tarixining 
ibtidoiy davrlardan hozirgi kunlargacha bosib o'tilgan barcha pog'onalarida kishilar o'zligini 
anglashga, an'anaviy turmush tarzi, urf-odat va ma'naviyatini tushunib olishga, ayniqsa, qo'shni 
elatlarning etnik xususiyatlari va hayotini bilishga doimo ehtiyoj sezib kelganlar. Bunday ehtiyoj 
tufayli ming yillar davomida to'plangan turli elatlar to'g'risidagi boy ma'lumotlar davlatlararo 
munosabatlarni to'g'ri yo'lga qo'yishga, tinchlik sari yo'nalishga yordam berib kelmoqda. Hatto 
qadim zamonlarda ayrim mualliflar juda ko'p empirik xarakterdagi ma'lumotlarni muayyan tizimga 
solishga, xalqlarni xo'jalik va madaniy jihatdan klassifikatsiyalashga intilganlar. Ammo bunday o'y-
fikrlar ilmiy asoslanmagan, mavhum xarakterda bo'lgan
1
. 
Jahondagi mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan notekis rivojlanishi 
natijasida ayrim xalq va elatlarning hanuzgacha qoloq ibtidoiy tuzumda, ba'zilari esa o'rta asrlar 
davri madaniyati darajasida qolganligi ma'lum. Bunday elat va etnik guruhlar Avstraliya, Afrika, 
Markaziy Amerika va Osiyoning ba'zi yerlarida hozirgacha saqlanib qolgan. Ular juda kam 
bo'lsalar-da, ammo ibtidoiy urug'-qabilachilik tuzum qonun-qoidalari, urf-odat va marosimlari, 
patriarxal turmush tarzi an'analariga haligacha amal qilib kelmoqdalar.
Asli ko'pchilik xalq va elatlar etnos sifatida quldorlik jamiyati davrlaridan tili yaqin bo'lgan 
bir necha urug'-qabilalarning birikishi, o'zaro urushlar va ko'chishlar (migratsiya) tufayli aralashib 
ketishi natijasida shakllana boshlagan. Odatda etnoslar iqtisodiy, maishiy va madaniy jihatdan eng 
kuchli va rivojlangan ko'p sonli elatlar doirasida muayyan ma'muriy, hududiy va til umumiyligi 
zaminida paydo bo'lishgan. Ular ko'pincha tiliga qarab ayrim xalq nomi bilan tanilgan. 
Aytish joizki, hozirgi siyosiy va ilmiy atamalarning ko'pi ikki-ikki yarim ming yillar muqaddam