А. Тешабаев, С. Зайнабидинов, И. Каримов, С. Власов, В. Абдуазимов

4.1. Майдон эффекти усули ёрдамида яримўтказгичлар 
сиртининг энергетик тузилишини ўрганиш 
Стационар (вақт бўйича доимий) ҳолда майдон эффектини ўлчашлар 
асосида сиртий ўтказувчанлик турини (n-турми, р-турми) аниқлаш, сиртда 
зоналар бошланғич эгилишини топиш ва зоналар эгилишининг қўйилган 
кучланишга боғлиқлигини аниқлаш мумкин. Майдон эффекти маълумотлари 
асосида зоналар эгилишига боғлиқ равишда сиртий соҳадаги заряд ва сиртга 
ўтган заряд миқдорини аниқлаш мумкин. Ниҳоят, майдон эффекти 
кинетикасини (ностационар ҳол!) ўрганиш сиртий ҳолатлар релакция 
вақтини аниқлаш имконини беради. 
Бу усул сиртдаги электрон 
ҳолатлар 
зичлиги 
унча 
катта 
бўлмаган (~10
10
-10
12
см 
-2
) ҳолда 
яхши 
натижалар 
беради. 
Ҳажмдаги зоналар ва сиртий 
ҳолатлар 
орасида 
мувозанат 
ўрнашган 
ҳолни 
қарайлик. 
Тажрибада намуна ўтказувчанлиги 
∆σ ўзгаришининг конденсаторга 
қўйилган 
кучланиши 
V 
кучланишга боғланиши ∆σ =f(V) 
ёки майдон пайдо қилган умумий 
заряд Q га боғланиши ∆σ=φ(Q) 
ўлчанади. 
Q=СV, 
бунда 
С- 
конденсатор (намуна– майдоний 
электрoд) сиғими одатда С бир 
неча ўн пикофарада қийматга эга
4.2-расм
бўлади. 
4.2-расмда (n-Ge), 4.3- расмда (n-Si)майдон эффектининг тажрибада 
олинган эгри чизиқлари тасвирланган. 
4.2 - 4.3- расмларни қараганда муайян ишорали кучланиш берилган
 
Q
sc
=2en
i
LF(Y
s
U
в
) (4.1) 
),
U
,
F(Y
L
n
2
Es
s
i
B
e


(4.2) 
Г
р
=n
i
LG(Y
s,
U
в
), Г
n
=n
i
LG(-Y
s
U
в
) (4.3) 
ҳолда сиртий ўтказувчанликнинг ўзгариш ишораси сиртий ўтказувчанлик 
турини бир қийматли аниқлаб беради. Сиртий ўтказувчанликнинг зоналар 

---

32 
эгилишига 
боғланиши 
минимуми 
вазияти 
кристалнинг 
ҳажмий 
ҳоссаларигагина боғлиқ ва зоналарнинг дастлабки эгилишига боғлиқ эмас. 
Шунинг учун минимум нол нуқта бўлиб, ундан бошлаб ўтказувчанликнинг 
тажрибавий ва назарий қийматлари ҳисоб қилиниши мумкин. Хажмда тўла 
ионлашган киришмали материал учун назарий эгри чизиқни ҳисоб қилиш 
учун ҳажмда заряд ташувчилар зичлиги ва ҳаракатчанлигини билиш керак. 
Экранланиш чуқурлигида ҳажмий заряд 
Q
sc 
, сиртдаги майдон Е
s 
ва электронлар ҳамда 
коваклар зичликлари Г
n 
ва 
Г
р 
, зоналар 
эгилиши Y
s 
бўлса, бу ифодаларда U
в
=lnλ/β- 
Ферми сатҳи ва ҳажмда тақиқланган зона 
ўртаси орасидаги кТ/е бирликдаги масофа. 
Сиртий ўтказувчанлик ҳисоби 
∆σ=e(μ
p 
Г
p 
+μ
n 
Г
n
) (4.4) 
ифода асосида бажарилади. 
Ҳажмида 
киришмалар 
ионлашиш 
даражаси ихтиёрий бўлганда ҳисоб анча 
мураккаб бўлади.