O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. Rahimov quduqlarni burg‘ilash

1.8-§. Òog‘ jinslarining  bog‘langanlik   darajasi
bo‘yicha  xarakteristikasi
Barcha tog‘ jinslari bog‘lanish darajasiga ko‘ra qoyali, bog‘liqli
va sochiluvchan kabilarga bo‘linadi.
Qoyali,  yarimqoyali  jinslar  (bo‘r,  giðs,  tuz,  kvarsit,  jespilit,
granit va boshqalar) molekular bog‘lanish va zarrachalar orasidagi
ishqalanishligi bilan xarakterlanadi, yuqori qattiqlikka ega va qiyin
parchalanadi. Ularning aksariyati abraziv bo‘lib, jinslarni parchalov-
chi  asboblarning  qattiq  yemirilishiga  olib  keladi.  Qoyali  jinslar
burg‘ilanganda  quduq  devorlarini  mustahkamlashga  ehtiyoj
bo‘lmaydi, kuchli yorilgan tog‘ jinslarini burg‘ilashdan tashqari.
Bog‘liqli  jinslar  (sog‘  tuproq  turidagi  jinslar)  zarrachalar
orasidagi sezilarli bog‘lanish kuchlari bilan xarakterlanadi. Biroq
bu kuchlar suvlar ta’sirida o‘z qiymatini o‘zgartiradi. Jinslarning
yaxlitligi buzilgach, bog‘lanish kuchlari yuqori bosim va namlik
ta’sirida to‘la yoki qisman tiklanadi.

---

18
Qoyali jinslarda  bog‘liqli jinslar yuqori  qayishqoqlik, kichik
abrazivlik va mustahkamliklari  bilan farq qiladi. Bu mustahkamlik
quduq chuqurligiga qarab oshib boradi.
Gilli  jinslar  barcha  turdagi  jinslarni  parchalovchi  asboblar
bilan yengil burg‘ilanadi. Quduq devori mustahkam bo‘lib, ko‘pin-
cha uni mustahkamlashga ehtiyoj bo‘lmaydi. Ba’zi gillar o‘zlariga
suvni  yaxshi singdiradi, natijada  ularning  hajmi oshadi  (ko‘p-
chiydi) va quduq stvolining torayishiga olib keladi. Bunday jinslarni
burg‘ilashda suv berish qobiliyati  kam bo‘lgan yuvish suyuqliklari
ishlatiladi.
Bog‘liqli jinslar namlangan holatda o‘zlarini xuddi tiðik qayish-
qoq jinslardek tutadi, deformatsiya ta’sirida zarrachalar orasidagi
bog‘liqlikni saqlaydi va uzilmagan holda o‘z shaklini oson o‘zgar-
tiradi, lekin quruq holatda mo‘rt parchalanishi kuzatiladi.
Sochiluvchi jinslar (qum, shag‘al, graviy) zarrachalar orasida-
gi bog‘lanish kuchlarining deyarli yo‘qligi bilan xarakterlanadi (yoki
namlangan holatda biroz bog‘lanish kuchiga ega bo‘lishi mumkin).
Ba’zi qumlar suvga to‘yinganda oquvchan  bo‘lib qoladilar. Agar
ular bosim ostida bo‘lsa, unda burg‘ilangan quduq stvolini to‘ldiradi.
Sochiluvchi jinslar surilishi mumkin va quduq devorlari oson
nurashi mumkin, shuning uchun bunday jinslarni burg‘ilash bir
vaqtning o‘zida  obsadka quvurlari bilan mustahkamlanadi yoki
boshqa burg‘ilash usuli qo‘llaniladi. Ular barcha turdagi jinslarni
parchalovchi asbob bilan burg‘ilanadi, abraziv bo‘lganligi sababli
asboblarning qattiq yemirilishiga olib keladi.