O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. Rahimov quduqlarni burg‘ilash

1.9-§. Òog‘ jinslarining deformatsion
xususiyatlari
Òog‘ jinslari qo‘yilgan kuch ta’sirida ba’zida butunligini saqlagan
holda o‘z shaklini va hajmini o‘zgartiradi (plastik deformatsiya),
boshqa  hollarda  esa  mayda  bo‘laklarga    plastik  deformatsiyasiz
parchalanib ketadi. Shuning uchun ham jinslarning qayishqoqlik
(plastiklik)  mo‘rtlik  va  egiluvchanlik  kabi  zarur  xususiyatlarini
ajratish mumkin.
Òog‘  jinslarining  qayishqoqligi  deb  jinslarning  tashqi  kuch
ta’sirida qaytmas deformatsiya hosil qilish xususiyatiga aytiladi.
Qayishqoq deformatsiya qo‘yilgan kuch olinishi bilan yo‘qolmaydi,
shuning uchun ham bunday deformatsiya qoldiq deformatsiya deb
ataladi.

---

19
Òog‘ jinslarining mo‘rtligi  deb jinslarning sezilarli qayishqoqlik
deformatsiyasiz parchalanish xususiyatiga aytiladi.
Òog‘ jinslarining egiluvchanligi deb, jinslarning qo‘yilgan kuch
olingach, avvalgi shakli va hajmiga qaytish xususiyatiga aytiladi.
Òog‘ jinslari (bo‘sh va oquvchanlardan tashqari) deformatsion
xususiyatlariga  qarab  qayishqoq-mo‘rt,  egiluvchan-qayishqoq,
yuqori qovushqoq va serg‘ovaklarga bo‘linadi.
Qayishqoq-mo‘rt jinslar (granit, kvarsit, jespilit) egiluvchanlik
chegarasiga yetgach parchalanadi. Egiluvchan-qayishqoq jinslarni
parchalash  uchun  esa  (marmar,  ohaktosh,  slanes)  qayishqoq-
qovushqoq    deformatsiyani  o‘tashi  kerak.  Shuning  uchun  ham
qovushqoq-mo‘rt jinslar egiluvchan qovushqoq jinslarga nisbatan
yengil parchalanadi.
Mo‘rt jinslarning (kvarsit) parchalanishi  1.3-rasmda ko‘rsatil-
gan 1 egri bilan xarakterlanadi va parchalanishi P kuch ta’sirida
qovushqoqlik deformatsiyasiga qadar boshlanadi.
Egiluvchan-qovushqoq  jinslarda  (marmar)  ma’lum  kuch  P
gacha (2 egri) egiluvchan deformatsiya kuzatiladi. Kuch miqdorining
oshishi egri chiziq qiyalanishini o‘zgartiradi, chunki namuna kuch
miqdorining o‘sishiga nisbatan tezroq deformatsiyalanadi. Qayish-
qoqlik deformatsiyasi kuzatiladi. Yuqori qovushqoq (gil; tosh  tuz)
va serg‘ovak (pemza, g‘ovak ohaktosh) jinslarda qayishqoq defor-
matsiya mo‘rt parchalanishsiz yuz beradi.
Deformatsiya grafigida qovushqoq mo‘rt jinslarni parchalash
uchun  sarflanadigan  ish  miqdori  OAC  yuza  bilan,  egiluvchan-
1.3-rasm.
 Jinslarning deformatsiya grafigi.
F
3 
O
3 
mm
E
Ñ
Ð
3
0
Ð
2
Ð
1
Ð
P, N
B
D
A
1
A
1
2
3
D
1

---

20
qovushqoq jinslarda esa — CADE yuza bilan belgilanadi. Bu yerda
OADE yuza OAÑ yuzaga nisbatan ancha katta qiymatga egadir.
Òog‘  jinslari  mo‘rt  va  qayishqoq  kabilarga  shartli  ravishda
bo‘linadi, chunki zarbali kuchlar ta’sirida hatto yuqori qovushqoq
jinslar ham mo‘rt bo‘lib ketadi, statik kuchlar ta’sirida mo‘rt jinslar
qovushqoqlik xususiyatlarini namoyon qiladi. Shuning uchun ham
tog‘ jinslarini burg‘ilashda dinamik kuchlar ishlatilishi maqsadga
muvofiqdir, chunki bu sharoitda parchalanish jarayoni samarali
bo‘ladi.