К у р с н и н г у м у м и й м а с а л а л а р и д о н м а с с \ с и н и с \ Қ л \ ш в \ Қ а й г а и л л ш

14. Ғ а л л а эк и нлари до н и н и н г 1 2 -25° С ҳ а р о р а т д а г и м у в о за н а т д а г и нам лиги
(Крпгер буйича)
Галла экинлари
^
п е о н и н г
инсбн й н а м л и ги ,
10
20
ЭО
40
50
60
ГО
80
90
95
Бугдой
Ж а в д а р
Сули
М аккаж ўхори 
К ўк нўхат 
Х аш аки нўхат
6,6
6,9
5,5
6 , 2
5 , 3
4,7
8 , 4
8,2
7, 2
7,9
7,0
6,8
9. 5 10,9 
9 , 6 . 1 0 , 9
8,8 10,2 
903; 10,7
8. 6 10,3 
8, 5 10,1
12,2
12,2
11,4
11,9
П . 9
П , 6
13.4 14,8 15,'3|16,7
13.5 1 5 , 1 16,2 17,5
2. 5 
13,
13.5
4, 0,15,2 17,0 
14,6115,5 16,5 
5,015,9, 17,1
3,1 14,8,15,9,17,2
18,6 20,4 -
19,3 2 1 , 6 2 4 , 5
19, 522,1 
18.1120,7 
19,0 22,0
2 5 .0
2 6 .0
19,5,22,6 27. 2
Д о п м п й ҳ а р о р а тд а дои н а м л и г и в а ҳ а в о д а ги су в б у ги босим и 
ў р т а с п д а г и б о ғл ан н ш с о р б ц и я ва д есо р б ц и я и зо т е р м а с и о р қ а л и
и ф о д ал а н а д и . Д о н н и н г м у в о за н а т д а г и н а м л и г и 7 д ан 3 6 % г а ч а
ў зг а р а д и . Д о н н н н г 7% м у в о за н а т д а г и н а м л и ги ҳ а в о н и н г 1 5 — 20 % 
и а м л п г и г а , 36% м у в о за н а т д а г и н а м л и ги эса ҳ а в о н и н г 90% ва 
у н д а н ортм қ и а м л п г и г а т ў ғр и к е л ад и .
Д о н н и н г м у в о за н а т д а ги н а м л и ги ҳаво н а м л н г п г а п роп о р ц и о - 
и а л р ав и ш д а б о гл п қ. Ҳ ав о н а м л н ги ош гаи с а й и и д о ш ш н г м уво- 
з а п а т д а г н п а м л н п г хам о ш ад и (1 4 -ж а д в а л ). Д о н н и н г м у п о заи ат- 
д аг н н ам л н ги ҳ а в о п н н г ҳ а р о р а т п г а ҳ ам б о ғл п к , Ҳ ав о ҳ а р о р а т п
огиган с а й и и д о ш ш н г м у в о за н а т д а ги н а м л и ги к а м а я д и . в а а к си и - 
ча. Ҳ аво
х а р о р а т и щ ш г 30°С д ан 0 ° С га ч а 
п а с а ц п ш н д он н и н г 
м у в о за н а т д а г и пам лнгщ м г 1,4% га о ш и р га н л и гп И . Я . Б а х а р е в - 
и и н г ш и л а р н д а н м а ъ л у м .

---

Ғ а л л а э к и н л а р п д о н и н и н г м у в о за н а т д а ги н а м л и ги унп ы г т а ш - 
Чи кури н ы ш и га, т ў л и ш г а н л и ги г а , ў л ч а м л а р п г а , ш у б и л а н б ирга 
у л а р н и н г х и м и я в и й т а р к и б и г а б оғли қ. М а с а л ан , м о й л и ў с и м л и к - 
л а р д о н и н и н г 
м у в о за н а т д а ги
н а м л и ги г а л л а э к и н л а р и д он и га 
К араган д а и к к н б а р а в а р к а м б ў лад и . 
Б у эса м о й л и д о н л а р н и н г
та р к и б и д а ги гн д р о ф и л л к о л л о п д л а р ва м ой м п к д о р п га б оғли қ.
Д он м асс аси н и н г 
ҳ а в о д а ги н ам н и си н гд и р и ш и в а н а м ч и қ а - 
ри ш и н и н г б и р -б и р и га т ў ғр и к е л м а с л и к ҳ о д и саси со р б ц и о н гисте­
р е з и с  деб а т а л а д и . 
К ў п и н ч а дон м а ссаси ҳ а в о д а ги н а м н и к а м
сн н гд и ри б
олиб, у н и
к ў п ч и қ а р а д и , я ъ н и
д ес о р б ц и я ж а р а ё н и
со р б ц и я д ан у с т у н т у р а д и .
С орбция в а д есо р б ц и я и зо тер м аси ў р т а с и д а г и ф а р қ а й н и қ с а
ҳ а в о н и н г н а м л и г и
2 0
д ан 8 0 % га ч а б ў л га н д а с е з и л а р л и б ў л ад и
ва бу ф а р қ JI. А. Т р и с в я т с к и й н и н г м а ъ л у м о т п га к ў р а 1 ,2 — 1,3 % 
н и т а ш к и л қ и л ад и .
Д о н
м а с с а с и н и н г
и с с и қ л и к к а
м у н о с а б а т и .
Д он в а дон м асс аси н и н г и с с и қ л и к к а , о б -ҳаво ҳ а р о р а т и н и н г ў зг а - 
р и ш и га м у н о саб ат и н и у н и н г и с с и қ л и к сиғи м и , и с с и қ л и к ў т к а з у в - 
ч ан л и ги , ҳ а р о р а т ў т к а з у в ч а н л и г и в а те р м о н а м ў т к а з у в ч а н л и к
к а б и к ў р с а т к и ч л а р и б ел ги л ай д и .
Д он м ассаси д аги к о н в е н ц и я ва и с с и қ л и к ў т к а з у в ч а н л и к ҳод и - 
с а л а р и т у ф а й л и у н д а и с с и қ л и к а л м а ш и н а д и .
Д о н н и н г и ч к и қ и с м и д а ги и с с и қ л и к а л м а ш и н у в ж а р а ё н и кон ­
в е н ц и я т у ф а й л и а м а л га ош са, дон б и л а н дон ў р т а си д а ги и сси қ - 
л и к а л м а ш и н у в и и с с и қ л и к ў т к а з у в ч а н л и к о р қ а л и а м а л г а о ш ад и .
Д он и с с и қ л и к ў т к а з у в ч а н л и к х у с у с и я т и б ў й и ч а ёғо ч га я ц и н
т у р а д и , я ъ н и и с с и қ л и к ў т к а зу в ч а н л и г и ж у д а ём он. Д о н н и н г ис- 
с и қ л и к ў т к а з у в ч а н л и к к о э ф ф и ц и е н т и 0 ,4 2 д ан 0 ,8 4 к ж /м
соат 
• гр ад , гач а б ў л и ш и
м у м к и н . Д он м ассаси
о р аси д аги ҳ а в о ҳ а м
и с с и қ л и к н и ём он ў т к а за д и .
Д он м а с с ас и н и н г ҳ а р о р а т и н н 1°С га о п ш р н ш у ч у н к е р а к б ў- 
л а д и га н и с с и қ л и к м и қ д о р и га у н и н г солиш т ирм а и с с щ л и к ситими 
д ей и л а д и . 
Д о н н и н г 
с о л и ш ти р м а 
г.сси қли к 
с и ғи м и
1 ,5 1 — 
1,55 к Ж /к г
гр ад , г а ў зг а р и ш и м у м ки н . Ц и ш л о ц х ў ж а л и к м а ҳ с у - 
л о т л а р и н и н г
т а р к и б и д а с у в н и н г м и қ дори
қ а н ч а л и к к ў и б ў л са, 
у н и н г с о л и ш ти р м а и с с и қ л и к си ги м и ш у н ч а к ў п б ў л ад и . Д ем ак , 
дон т а р к и б и д а н ам
м и қ д о р и к ў п а й га н с а р и у н и н г с о л и ш т и р м а
и с с и қ л и к си ғи м и ортади.
Д он м а с с ас и н и н г ҳ а р о р а т
ў т к а з у в ч а н л и к
х у с у с и я т и
у н и н г
м а ъ л у м ҳ а р о р а т н и қ а н ч а
в а қ т у ш л аб т у р и ш и , 
я ъ н и ы сси к ли к 
и н е р ц и я с и о р қ а л и и ф о д ал а н а д н . Д он м а ссаси н и н г ҳ а р о р а т ў т к а - 
з у в ч а н л и к хоссаси
ж у д а п аст , я ъ н и у н и н г и с с и қ л и к и н е р ц и я с и
ю қори к ў р с а т к и ч г а эга. К ў п г и н а м у а л л и ф л а р н и н г к ў р с а т и ш и ч а
д о н н п н г 
ҳ а р о р а т
ў т к а з у в ч а н л и г и 1,7 
10
“ 7
д ан 1,9 
Ю
- 7
гач а 
ў зг а р и ш и м у м к и н эк ан .
Д о н м ассаси н и
с а қ л а ш н и т ў ғр и
т а ш к и л қи л и б , 
с о в у т и л и б
о м б о р л ар га ж о й л а ш т и р и л с а , у н и н г ҳ а р о р а т и а н ч а в а қ т г а ч а ў з- 
г а р м а й т у р а д и . Д о н м а ссас и н и совутиб 
с а қ л а ш у н и н г 
ҳ а р о р а т
ў т к а з у в ч а н л и к х о ссаси га ас о с л ан ган . Д он м ассаси д а б ў л а д и г а н

---

ф и зи о л о г и к ж а р а ё н л а р в а м и к р о о р ган и зм л ар ҳ а м д а з а р а р к у н а н - 
д а л а р н и н г н а ф а с о л и ш и т у ф а й л и ҳ о си л б ў л га н ҳ а р о р а т ҳ а м д он - 
д а у зо қ в а қ т
у ш л а н и б қ о л а д и
ва д о н н и н г ў з-ў э и д а н қ и з и ш и г а
о л и б к е л ад и .
Д о н м ассаси ҳ а р о р а т и н и н г ў зг а р и ш и у н и с а ц л а й д и га н ом бор- 
л а р н и н г т у р и г а
б о ғл и қ . Д он ую м и
п а с т р о қ б ў л г а н о м б о р л а р д а
у н и н г ҳ а р о р а т и т е з ў зга р а д и , а к с и н ч а дон у ю м и б а л а н д б ў л г а н
э л е в а т о р
с и л о с л а р и д а ҳ а р о р а т н и н г
ў зг а р и ш и а н ч а м у ш к у л л а - 
,ш ади.
Ц ад и м д ан Ў р т а О сиё х а л ц л а р и д а д о н н и э р т а л а б а зо н д а қ о п - 
л а ш ва 
с а қ л а ш г а
ж о й л аш т и р и ш н и н г одат т у с и га к и р и ш и ҳ а м
у н и н г ҳ а р о р а т н и ём он ў т к а з и ш х у с у с и я т и га а с о с л ан ган .
Д он м а с саси д аги н а м и ссиц ҳ ав о о р қ а л и ҳ а р а к а т л а н а д и . Ҳ а - 
р о р а т н и н г ў зга р и ш и б и л а н дон м ас саси д а н а м л и к н и н г ў з г а р и ш и
т е р м о н а м ў т к а з у в ч а н л и к ҳ о д и саси т у ф а й л и а м а л га о ш ад и . Н ам
ҳ а в о о қи м и т е р м о д и ф ф у зи я т у ф а й л и дон м ассаси д а ҳ а р а к а т л а н а -
д и ва дон н и с а қ л а ш д а ж у д а к а т т а а м а л и й а ҳ а м и я т г а эга. И с с и қ
ҳ а в о за р р а ч а л а р и ж у д а ен ги л бўли б, ҳ а р а к а т ч а н б ў л ад и в а д он ­
н и н г н а м л и ги н и б у т у н м а с сад а бир х и л у ш л аб т у р и ш д а м а ъ л у м
р о л ь ў й н ай ди .
ДОН ВА У РУ Ғ Л И К Д О Н Л А РН И САҚЛАШ ДА ВРИ Д А К Е Ч А Д И Г А Н
Ф И ЗИ О Л О ГИ К Ж А РА Ё Н Л А Р
Д о н м ассаси н и с а қ л а ш д ав р и д а д о н н и н г ў з и ҳ а м д а дон т а р к и ­
б и д а г и т у р л и
х и л т и р и к к о м п о н ен т л ар (м и к р о о р га н и зм л а р , з а ­
р а р к у н а н д а л а р ва б о ш ц ал а р ) м а ъ л у м ш ар о и тд а м одда а л м а ш и - 
н и ш н ж а р а ё н л а р и н и
ў т а ш и
н а т и ж а с и д а
(ҳ а в о
а л м а ш и н и ш , 
н а ф а с о л и ш ), м и к р о о р ган и зм ҳ а м д а з а р а р к у н а н д а л а р н и н г о зи қ - 
л а н и ш и ва к ў п а й и ш и соди р б ў л ад и . Б у н д а й а к т и в ж а р а ё н л а р н и н г
ў т и ш н ф а қ а т г и н а дон т а р к и б и д а ги қ у р у қ м одда м и ц д о р и н и н г к а - 
м а й и ш и га т а ъ с и р э т и б ги н а қ о л м асд ан , б ал к и у н и н г б ар ч а си ф ат
к ў р с а т к и ч л а р н ш ш г п а с а й и ш и га олиб кел ад и .
Д о н м а с с а с и н и н г н а ф а с о л и ш и . С а қ л а ш д ав р и д а
д о н н и н г н аф ас о л и ш и у н и н г я ш а ш ф а о л и я т и н и н г м у ҳ и м ж а р а -
ён л ар н д аы бўли б, т а р к и б и д а о р га н и к м о д д а л а р н и н г о к с и д л а н и ш и
в а ҳ аёт ф а о л и я т н г а з а р у р
э н е р ги я н и н г а ж р а л и б
ч п қ и ш и у ч у н
ҳ у ж а п р а ва т ў к п м а л а р н и н г к и сл о р о д д ан ф о й д а л а н и ш и н и т а ъ м и н - 
л а й д н г а н ж а р а ё н л а р й и ғи н д и си ҳ и со б л ан ад и .
Д он т а р к и б и д а б ў л г а н ж а м ғ а р м а о р га н и к м о д д а л а р н и н г д и с­
с и м и л я ц и я б ў л и ш н
о р қ а л и эн ер ги я
олиб т у р и ш и н а т и ж а с и д а
т и р и к ҳолда с а қ л а н а д и . Б у ж а р а ё н асо сан дон т а р к и б и д а г и у гл е- 
в о д л ар н и н г д и с с и м и л я ц и я б ў ли ш и
н а т и ж а с и д а
а м а л г а ош ад и . 
С ар ф л а н ад и гаи у г л е в о д л а р ў р н п эса м у р а к к а б о р га н и к б и р и к м а- 
л а р н н н г о к с и д л а н и ш и ёк и гп д р о л п зл а н н п ш ҳ и со б и га т ў л и б бо- 
р ад и . К р а х м а л г а т ў й и н г а н д о н л а р д а эса ф е р м е н т л а р т а ъ с и р и д а
ш а к а р г а п а р ч а л а и н ш н а ф а с оли ш ҳи со б п га 
а м а л г а
о ш и р и л са, 
м ой га т ў й и и га н д о н л а р д а эса м ой л ар (ёғ к и с л о т а л а р н ) ш а к а р -

---

л а р г а о к с и д л а н а д и . Д он т а р к и б и д а у гл е в о д л а р н и н г д и с с и м и л я ц и я
б ў л и ш и аэр о б ёк и ан аэр о б (а ч и щ ) й ў л и б и л ан а м а л га ош ади.
Д о н н и н г н а ф а с ол и ш ж а р а ё н и д а м а ъ л у м
м н қ д о р д а 
э н е р г и я
а ж р а л и б ч и ц ад и . Я ъ н и , н а ф а с о ли ш эк зер го н м к ж а р а ё н ҳ и с о б л а - 
н ад и . Д о н н и н г н а ф а с о л и ш и ш а р о и т г а д а р а б аэроб (к и с л о р о д л и ) 
в а ан аэр о б (к и сл о р о д си з) б ў л и ш и м у м к и н . Д о н га к и с л о р о д н и н г 
к и р и ш и е т а р л и б ў л г а н т а ц д и р д а у аэр о б н а ф а с о л ад и ва ц у й и - 
д аги у м у м и й т е н г л а м а о р қ а л и и ф о д ал а н а д и :