Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

Фойдаланилган адабиётлар 
1. Заде Л.А. Основы нового подхода к анализу сложных систем и процессов принятия 
решений // - В кн.: Математика сегодня. - М.: Знание, 1974, С.5-49. 
2. ZadehL. Fuzzylogic, Neuralnetworks, andSoftComputing // CommunicationsoftheACM. 
1994, March. Vol. 37. №3. 

---

240 
3. Алиев Р.А., Алиев Р.Р. Теория интеллектуальных систем и ее применение. - Баку, 
Изд-во Чашыоглы, 2001. – 720 С. 
КОРХОНА ТАШКИЛОТЛАРИ УЧУН ХОДИМЛАР КИРИШ – ЧИҚИШЛАРИНИ 
МОНИТОРИНГ ҚИЛИШ 
 
Норматов О.М. (ТАТУ, магистрант) 
Бугунги кунда техналогияни ривожланиши корхона ёки ташкилот муассасаларида 
иш жараёнини автоматлаштириш имконини беради. Аксарият корхона ёки ташкилот 
муассасаларида ходимларни ишга, вақтида кириш – чиқишлари назоратини тўғри 
мониторинг қилиш имконини бермайди. Бундан ташқари қоғозбозлик ва хужжатларни 
хавфсизлигини умуман таъминланмаслиги мумкин. Қўриқчи ходимларни иши кўпчилик 
корхоналарда махсус карточкалар билан таминланган ва бу иш унумдорлигини оширади. 
Бундан ташқари ишчи ходимларни кириш – чиқишларини мониторинг қилиш 
имкониятини оширади. 
Лекин аксарият корхона қўриқчиларида халиям дафтар ручкани кузатишимиз 
мумкин. Махсус карточкали тизим учун молиявий жихатдан ўзини қопламаслик холати 
кузатилиши мумкин. Бунинг учун дафтар ручкада қолиб кетиш ярамайди. Бундай 
ҳолатлардан келиб чиққан ҳолда биз ўз дастурий таъминотимизни ишлаб чиқдик. Бизнинг 
дастурий таъминотимиз корхона муассасида сервер бўлмаган холатда хам ишлаш 
имконияти мавжуд. Агарда корхонанинг сервери бўлса дастурий таъминотимиз учун 
янада қулайлик яратади. Чунки дастурий таъминотнинг маълумотлар базаси серверга 
жўнатиб сервердан сўровларни қабул қилиб олиш имконияти мавжуд. Лекин дастурий 
таъминотимиз корхонада сервер йўқ бўлган холатлар учун хам мўлжалланган. Бунда хар 
бир киритилган маълумотлар автоматик тарзда тармоқ орқали асосий маълумотлар 
базасига жўнатилади ва сақланиб қолади. 
Дастурий таъминотимиз хавфсизлиги учун албатта фойдаланувчи авторизатсиядан 
ўтиши зарур бўлади. Бу дастурий таъминотимиз қаровсиз қолган пайти ёки бегона 
шахслар томонидан кириш – чиқишларни амалга оширмаслик имконини беради.
Дастур авторизатсиясидан икки хил тоифали шахслар ўтиши мумкин.
1-расм Дастурий таъминотнинг хавсизлик тизими. 
Булар рахбар ва қўриқчи тоифасидаги ходимлардир. Улар учун алохида логин ва 
парол орқали дастурий таъминотга кириш имконияти мавжуд.
Логин ва парол маълумотлар базасида сақланади. Фойдаланувчи тегишли 
майдонларга логин ва паролини киритади. Дастур эса бу майдонлардаги қийматлар (логин 
ва парол) билан базадаги қийматларни текширади. Агарда майдондаги фойдаланувчи 
киритган қиймат билан маълумотлар базасидаги қийматимиз мос тушса тизимга кириш 
имконияти мумкин бўлади. Акс холда тизимга киришни имкони бўлмайди. Кириш хам 
икки тоифадан иборат (қўриқчи ва рахбар). Бу тоифалар киритилган қиймат хам 
маълумотлар базасидаги қийматлар билан солиштирилади ва бу фойдаланувчини рахбар 
ёки қўриқчи эканлиги аниқлайди. Шу тариқа ходимларнинг шахсий маълумотлари 
хавфсизлигини таъминлаш имкониятига эга бўламиз.
Қуйида дастурий таъминотнинг қўриқчи қисмини кўриниши акс этган: 
Klient (qo`riqchi 
qism) 
Server 
(raxbar
qism) 

---

241 
2-расм. Қўриқчининг ваколатлари. 
Қўриқчи қисмини ваколатлари (имкониятлари) чекланган. Бу қисмда қўриқчи 
корхона ходимини киришини ёки чиқишини белгилаши мумкин бўлади. Ходимларнинг 
рўйҳатини рахбар бўлими маълумотлар базасига киритади. Қўриқчи қисмидаги майдон 
эса ходимларнинг шахсий маълумотларидан фақат исм фамилияси ва отасини исмини 
чақириб олади. Қолган майдондаги маълумотларга сўровлар чеклаб қўйилган. Бу 
ходимлар шахсий маълумотларининг хавсизлигини таъминлайди. Шунингдек қўриқчи 
вақт ва санани бошқариш хуқуқи чеклаб қўйилган. Яъни ходим қайси куни соат нечада 
кетганини дастурий таъминотнинг ўзи белгилайди. Қўриқчи ходим фақатгина ишчиларни 
исмини белгилайди ва кириш ёки чиқишини танлаб сақлаш тугмачасини босади. 
Ходимларнинг давомати маълумотлар базасига сақланади. Бу маълумотлар базасидан 
рахбар бўлими фойдаланиш хуқуқига эга. Корхона қўриқчи ходимга ишчиларнинг 
давоматини ўчириш хуқуқи берилмаган. 
Дастурийтаъминотимизнинграхбарбўлимиалохидалогинвапаролгаэга. 
Рахбарқисмхафсизликнибошқаришхуқуқигаэгаяънилогинвапаролларниўзгартиришимумк
ин. Қуйида рахбар бўлимнинг имкониятлари билан танишишингиз мумкин. 
3-расм. Рахбар бўлими. 
Дастурий таъминотнинг Рахбар (сервер) қисмида эса ходимлар маълумотларини 
бошқариш мумкин. Бу қисмда рахбар ходимларни қидириши мумкин яъни исм фамилияси 
бўйича , кириш – чиқишлар вақтлари бўйича, ишга келган саналари бўйича, киришлар ёки 
чиқишлари бўйича қидириши мумкин. Шунингдек рахбар ишчи ходимларни давоматини 
бошқариши мумкин. Ўчириш тугмачасида ходимнинг давоматларини ўчириб ташлаши 
мумкин. 
Рўйҳатга олиш бўлимида ишчи ходимларни шахсий маълумотларни киритиш 
мумкин ёки янги ишчи қабул қилинса рўйҳатдан ўтказилади. Киритилган шахсий 
маълумот маълумотлар базасига ёзилади. Бу малумотлардан рахбар бўлим фойдаланиши 

---

242 
ва бошқариши мумкин. Қўриқчи қисми эса фақатгина исм фамилияларидан фойдаланиши 
мумкин. Дастурий таъминотга автотаймер функсияси хам қўйилган.
4-расм Дастурий таъминотнинг қўшимча хавсизлик қисми. 
Бу функсия дастурий таъминотнинг яна бир қулайликларидан биридир. Дастурий 
таъминотни дастурдан чиқиб кетмасдан химоялаб қўйиш мумкин.Бунда автотаймер (
) 
тугмачаси босилади ва шу вақтдан бошлаб малум вақт ичида дастур блокланиб қолади. 
Блокни очиш учун фойдаланувчи яна логин ва парол киритиши керак. Бу эса дастурий 
таъминот хавфсизлигини янада оширади. 
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки корхоналар учун ходимлар давомадини 
назорат қилишнинг оптимал ва кам харажат тизими яратилди. Шунингдек хавсизлик 
тизими мустахкам дастурий таъминот яратилди. Қўриқчи ходимлар иши автоматлашиб 
қоғозбозлик масаласи нисбатан камайди. Корхона ва муассаса рахбарлари учун қулай 
назорат тизими жорий этилди. Бу эса иш самарадорлилигини оширади ва ортиқча 
қоғозбозликни камайтиради.