Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

Bolalarning nutqini o’stirish  fanining asosiy nazariy matni 
 
2. Bolalar so‘z boyligi, nutqni tinglash, eshitish qobiliyati, nutq  a'zolarining harakati, holati. 
3. Nutqning grammatik tomonini tarbiyalashda bolalar ruhiyatining shakllanganligi. 
4. Kattalar nutqining  grammatik jihatdan to‘g‘ri, ifodali bo‘lishi, bolalar nutqining to‘g‘riligini 
kuzatib borishi. 
 
Shunday qilib nutqning grammatik qurilishini o‘rgatish kichik guruhdan boshlab amaliy 
tarzda  olib  boriladi,  ya'ni  nutqning  grammatik  qurilishini  o‘rgatish  nutq  o‘stirish 
Mashg‘ulotlarida  bolalarning  so‘z  boyligini  oshirish,  tevarak-atrof  haqidagi  bilimlarini 
kengaytirish,  bolalarning  tanish  hikoya,  ertakni  qayta  hikoya  qilishi,  suhbatda  tarbiyachi 
savollariga  javob  berishi  kabi  faoliyatlarida  amalga  oshiriladi  va  quyidagi  metodlardan 
foydalaniladi. 
1. Tarbiyachining nutqiy namuna bo‘lishi. 
Tarbiyachi  bolalarga  gapirayotganda,  hikoya  qilib  berayotganda  so‘z  va  jumlalarni 
grammatik  jihatdan  to‘g‘ri,  ifodali,  bolalarga  tushunarli  bo‘lishiga  ahamiyat  beradi,  bolalarni 
so‘zlashga qiziqtiradi. Masalan, savatchada olma bor. Men savatchadan olmani oldim, kani sen 
ham  savatchadan  olmani  ol.  Sen  nima  qilding?  Savatchadan  nimani  olding?  kabi    nutqiy 
namuna  bo‘lish  metodidan  foydalanadi,  bolalar  nutqni  aytishga,  nutq  anglatgan  harakatni 
bajarishga qiziqadi, nutqning grammatik qurilishini egallay boradi. Bu metod ko‘pincha kichik 
guruhda qo‘llaniladi. 
2. Mashq-topshiriq metodi. 
Bu  metodda  tarbiyachi  bolalarga  biror  so‘zni  aytadi,  so‘z  ishtirokida  gap  tuzish  yoki 
birlikdagi  otni  ko‘plik  aytish,  so‘zni  kelishiklar  bilan    turlash,  tarbiyachining  savoliga  javob 
berish  kabi  topshiriq-mashq  metodidan  foydalanadi,  Bolalar  ushbu  mashq  orqali  nutqning 
grammatik  qurilishini  o‘rganib  boradilar.  Masalan,  mana  bu  ayiqcha,  mana  bu  ham  ayiqcha. 
Bo`lar ayiqchalar, Ayiqchani Ravshanga berdim. Ravshan nima qildi?  
Bolalar: Ravshan ayiqchani oldi. Ayiqchani stulga utkazdi kabi javob beradilar. 
3. Ko`rsatmalilik metodi. 
Tarbiyachi o‘yinchoq, narsa, buyumlarni bolalarga Ko`rsatadi, ular o‘yinchoqlar nomini 
aytadilar,  aytilgan  so‘zlar  yordamida  gap  tuzishni  mashq  qiladilar.  Masalan,  tarbiyachi 
o‘yinchoqni  Ko`rsatib,  bu  nima?  uni  nima  qilasan?  kimga  berasan?  kabi  savollar  beradi,ular 
yordamida  gap  tuzish,  nutqiy  mashq  qilishni  tashkil  etadi.  Bolalar  bu  mashina,  mashinani 
xaydayman,  mashinani  Zokirga  beraman  kabi  gaplarni  tuzadilar,  bu  mashqda  kelishik 
qo‘shimchalarini  to‘g‘ri  qo‘llash,  fe'lni  shaxs  va  zamonda  tuslash,  gap  tuzish  kabi  amaliy 
mashqlarni bajaradilar,shu asosda ogzaki nutqni egallab boradilar. 
4. Didaktik o‘yin metodi. 
Ushbu metodda bolalar o‘yinchoq, qo‘g‘rchoqlar yordamida didaktik o‘yin o‘ynaydilar, 
o‘yin  jarayonini  gap  bilan  ifodalaydilar,  bajargan  ishlarini  nutq  orqali  tushuntiradilar,  shu 
tarzda  nutqning  grammatik  jihatdan  to‘g‘ri,  ifodali  bo‘lishini  bilib  oladilar.  Masalan, 
―Qo‘g‘rchoqni  mexmon  qilamiz‖  didaktik  o‘yinida  bolalar  qo‘g‘rchoq  mexmonga  keldi, 
qo‘g‘rchoqni  stulga  o‘tkazamiz,  Shaxlo    dasturxon  yozdi,  Gulchexra  choy,  murabboni 
dasturxonga    qo‘ydi.  Biz  qo‘g‘rchoqni  choy  bilan  mexmon  qildik.  Choyni  piyolada  o‘zatdik 
kabi gaplarni aytadilar, hikoya tuzadilar. 
5. So‘z-mashq metodi. 
Bunda  tarbiyachi  bolalarga  narsa  buyum  nomini  aytadi,  bolalar  tarbiyachi  savollariga 
so‘z va gap bilan javob beradilar: Olma qanday? Olma  qizil, dumaloq, shirin. 
Behi - sariq,  nordon. 

---

Bolalarning nutqini o’stirish  fanining asosiy nazariy matni 
 
Sabzi - qizil, suvli, qattiq. 
Tarvuz- shirin, qizil, suvli, dumaloq, va hokazo. 
Qizil, chiroyli, xidli-gul; 
Yumalok, qizil, mayda, achchik-olcha; 
Qora, dumaloq, ichi qizil, shirin-tarvuz kabi misollarni aytadilar. 
Shuningdek, katta va tayyorlov guruhida ―Bu nimadan ishlangan?‖ ― So‘zni davom ettir‖ kabi 
didaktik mashqlar ham muhimdir. 
Nutqning  grammatik  qurilishini  shakllantirishda  bolalarni  tasviriy  va  ijodiy  hikoya 
tuzishga  o‘rgatish  ham  qo`lay  usuldir.  Chunki  bolalar  hikoyani  tuzish  uchun  mavzuga  mos 
mazmunni  uylaydi,  fikrni  bayon  qilish  uchun  so‘z  tanlaydi,  gap  tuzishni  mashq  qiladi,  uz 
nutqini mazmunli ifodali bo‘lishiga harakat qiladi. 
Demak,  nutqning  grammatik  qurilishini  o‘rgatish  bolalarning  so‘z  boyligini  oshirish, 
lug‘atini  boyitish,  ko‘rgan-kuzatganlari,  eshitganlarini  so‘zlab  berish,  tarbiyachi  savollariga 
javob berish,tasviriy va ijodiy hikoya tuzish, nutqda so‘zni urinli qo‘llash, obrazli bayon etish 
malakalarini shakllantiradi, bolalarda bilishga intilish, ijodiy fikrlash malakalari shakllanadi. 
Ushbu natijaga erishish, ularda nutqning grammatik qurilishini shakllantirish uchun bolalarning 
kundalik  hayoti,  o‘yin,  mexnat  faoliyatlari,  kattalar  bilan  nutqiy  muloqati,  turli  o‘yinchoq, 
narsa, buyum, voqea-hodisalar, didaktik o‘yin, Mashg‘ulotlar, sayr, ekskursiyalar muhim omil 
bo‘lib xizmat qiladi, bolalar nutqining ifodaliligini ta'minlaydi.