Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

Badiiy  asarlar  yuzasidan  ikki  guruhdagi  savollar  berilishi mumkin: 
1)  asar  mazmunini  tushunib  olishga  yordam  beruvchi; 
2) voqeaning ketma-ketligini esga tushirishga yordam beruvchi. 
Shuningdek,  asar  o'q ib  berilgandan keyingi suhbat  bola nutqidagi  lug‘at  boyligini aniqlash  
va  faollashtirish,  qahramonlarning  ovozlarini  ifodali  bayon  etishga  ta ‘sir  etish  kabilarni  
amalga  oshirishga  yordam    beradi.  Adabiy    matn    o‘qib    berilgandan    so‗ng,    bolalar    asar  
mazmunini    tushunib    olganlarini    aniqlash    maqsadida    matn    yuzasidan  qisqa    suhbat  
o‗tkaziladi.Tarbiyachi  bolalarga  shunday  savollar  beradi:  „Ertak  nima haqida  ekan?  Bu  
ertakdagi    quyon    qanday?    (qo'rqoq,    yolg'onchi,  tarbiya    ko‗rmagan.)    Quyon    sheriklariga  
nima deb  maqtanibdi  va u  bilan  qanday  voqea  ro‗y  beribdi?  Agar  siz  maqtanchoq  
quyonchani  uchratib  qolsangiz,  unga  nima  degan  bo‘lar edingiz?  
(Uyalmaysanmi,    maqtanchoqlik  qilishga.    Yolg‗onchi,  qo‘qoq  sanku.  Bundaylarni    biz  
o‘zimizga    sherik,    o‘rtoq    qilib    olmaymiz,    u  bilan    birga    o‗ynamaymiz.)    Asar    matni 
yuzasidan  suhbat o‘kazilgach,  u  ikkinchi  marta  o‘qib  yoki  hikoya  qilib  beriladi  va  
bolalar  tomonid  an  qayta  hikoya  qildiriladi.  Tarbiyachi   bolalarga shunday  deydi:  „Endi  
diqqat    bilan    tinglanglar.    Hozir  men  bu  ertakni    yana    bir    marta    o‗qib    (hikoya    qilib)  
beraman.    So‗ngra  sizlar  menga  qayta    hikoya  qilib  berasizlar―.  O‗rta  guruhda  tarbiyachi  va  
bolaning    birgalikda    (hamkorlikda)    qayta    hikoya    qilishlaridan  keng    foydalaniladi.    Bola  
qayta    hikoya    qilayotganda    tarbiyachi    jumlalarni    uning    esiga    tushirib    turadi,    esidan  
chiqargan  so'zlarni aytib  turadi.  Bu  qayta  hikoya  qilislining  ravonligini  ta'minlaydi,  
jumlalar uzilib qolishining oldini oladi.  Sekin-astalik bilan  bolaning qayta  hikoya  qilishiga  
talab  orta  boradi.  Endi  tarbiyachi  boladan hikoyaning to ‗liq bo'lishini  („Sen  nima  haqida 
hikoya qilib berishni esingdan  chiqarding?―),  asarni  qayta  hikoya  qilib  berayotganda bola  
diqqatini    asardagi    personajlarning  so‗zlarini    ifodali  qilib  aytib  berishga  jalb    qilish    kerak.  
Masalan:    „Tulki    xo'rozdan    derazadan  qarashini    qanday    so  ‗raydi?―    —    „Samimiy,  
ayyorona― ;  „Maqtanchoq  quyon  o‘rtoqlariga  nima  deb  maqtandi?―  —  „Ve-e.  Yem  
bo‗lib    bo‗pman.    Boshiga    chiqib    bir    tepdim,    til    tortmay    o'lib  qoldi―    —    (Maqtanib,  
gerdayib.)    Ushbu  guruhda    savollar  bo‗yicha  qayta    hikoya    qilishdan    ham    foydalanish  
mumkin.  Ba‘zi  hollarda bolalar asar  mazm unini  o ‗z so‗zlari  bilan  bayon  etadilar.  Bunday  
holda  bola  tomonidan   tanlangan  so'zlarni   muallifning  fikrini aniq  va to‗g‘ri   ifodalashini  
nazorat  qilib  borishi  kerak. Bolalarning  qayta  hikoya qilishlarini  baholash  muhim  uslubiy  
(metodik)    usullardan    hisoblanadi.    0  ‗rta    guruhda    bolalarning  hikoyasini    tarbiyachi  
baholaydi.    Bolalarning  qayta    hikoya    qilishini  baholashd  a    unin  g    yaxshi    tomonlarini    va  
kamchiliklarini, harakatchanligini  aytib,  qisqa tahlil  qilish  lozim.  Bu  bilan  quyidagi  
dastur    vazifasini    bajarish    zarur:    bolalarda    qayta    hikoya    qilishda  matnga  to‗g‗ri 
kelmaydigan  joylami  seza  olish  qobiliyatini    tarbiyalash.  Tarbiyachi    bolalarni    qayta    hikoya 
qilishga o ‗rgatish  orqali  ularning nutq  faolügini,  mustaqilligini  rivojlantirishga  ta'sir  ctadi. 
Katta  guruhlarda adabiy  asarlarni  qayta  hikoya  qilishga o‘rgatishda  yangi  vazifalarni  ha!  
etish    nazarda    tutiladi:    tarbiyachining  yordamchi    savollarisiz  ertak  va    hikoyalarning  
mazmunini  bir-biriga    bog‘lab,    izchillik    bilan,    ifoda    vositalaridan    foydalanib,  grammatik  
tomondan  to‗g ‗ri  bayon  eta olishga  o ‗rgatish.  Endi  bu guruhda  ancha  murakkab,  hajmi  

---

Bolalarning nutqini o’stirish  fanining asosiy nazariy matni 
 
kattaroq  bo‗lgan  asarlarni  qayta hikoya  qilish  taklif  etiladi.  (Bu  guruhlarda  qayta  hikoya  
qilish  uchun    tavsiya    etilgan    asarlar    ro'yxati    „Badiiy    terma    kitob―da  ko'rsatilgan.  
Tuzuvchilar:  S. G'oziyeva,  D. Ochilova,  L.  Dolimova. T.,  ,,0 ‗qituvchi― ,  1993.) 
Masalan:.  ,,Bo‗ri    bilan    tulki―    (o'zbek    xalq   ertagi),    „Chumchuq  ―    (o'zbek    xalq    ertagi),  
Gulxaniyning    „Toshbaqa    bilanchayon"    masali,    „Zumrad    va    Q  im  m  at―    (o  ‗zbek    xalq  
ertagi )  va hokazolar. 
Adabiy  asarlarni    qayta    hikoya  qilish    m  ashg‗ulotida  tarbiyachi  o‗z    oldiga    bolalarning  
boglanishli    nutqini    rivojlantirish.    matn  mazmunini    bir-biriga    bog'lab,    kctma-ketlik  bilan,  
nutqning ifodali vositalaridan  foydalanib,  aniq,  grammatik jih atd an  to ‗g‗ri  bayon etishga  
o‗rgatish    vazifasini    q  o  ‗yadi.    Qayta    hikoya    qilib    berishga  o‗rgatish    m  ashg‗u!otini  
o‗tkazish  uslubiyoti  (metodi)  ushbu guruh  bolalari  bog‘lanishli  nutqining  rivojlanganlik  
darajasiga, tarbiyachining  o 'z  oldiga  q o ‗ygan  vazifasiga,  shuningdek,  qayta hikoya  qilib  
berish  uchun  tavsiya  etilgan  adabiy  asar  matniga bog‗liq  bo'iadi.  
 Qayta hikoya qilib berish mashg'uloti ushbu qismlardan iborat bo'lishi mumkin: