Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги гулистон давлат университети

Конденсацион–кристаллизацион 
структуралар 
заррачалараро 
кимёвий таъсирлар натижасида (конденсацион структура) ёки кристалл 
заррачалардан иборат янги фаза (кристализ структура) ҳосил бўлишига 
асосланади. Бундай структуралар қаттиқсимон – синувчан тиксотропия 
хоссаларини намоён қилмайди. Конденсацион структуралар кўпчилик қаттиқ 
материаллар, қотишмалар, кулолчилик буюмлар, бетон ва ҳоказолар ҳосил 
қилади. 
Дисперс системаларнинг босим ўзгариши билан ўзгарадиган 
қовушқоқлигига структур қовушқоқлик дейилади. Сабаби эритмада ҳосил 
бўладиган ички структура суюқликнинг оқишини қийинлаштиради.
Моддалар пластик ҳолатда ҳам бўлиши мумкин. Бундай моддалар 
маълум куч таъсиридан сўнг асл шаклига келмайди. Унда қолдиқ 
деформация ҳосил бўлади. Шведов – Бингам қоидасига мувофиқ ташқаридан 
берилаётган кучланиш пластик оқиш учун зарур бўлган чегара қийматга 
тенглашгунча пластик оқиш содир бўлмайди. Η’=(P-θ)/(du/dx)=ctgβ бўлганда 
пластик оқиш бошланади ва қуйидаги тенглама билан ифодаланади: 
P-θ=η’(du/dx)
η* - пластик қовушқоқлик; (du/dx) – тезлик градиенти, θ- силжиш кучланиши. 
Р-деформация кучи. 
Кўпчилик коллоид системалар учун du/dx ни P га боғлиқлик эгриси 
қуйидагича, яъни структуралар секинлик билан бузилади .

---

43 
Расм.1. Пластик системалар учун Бингам 
бўйича du/dx ни Р га боғлиқлиги. 
P
dm/dx

f



max
Расм.2. Пластик системаларнинг du/dx ни Р 
га боғлиқлиги. 
Θ
f
- - оқувчанликни бошланиши ёки оқувчанликнинг кичик қиймати; θ
в
- 
Бингам бўйича; θ
max
- оқувчанликнинг юқори қиймати, бунда структура 
тўлиқ бузилади.
Бингам суюқликларининг оқиш эгриси тўғри чизиқдан иборат бўлиб, 
абцисса ўқини бурчак билан кесади. Бу кесма θ
f
– билан белгиланади. 
Бингам тенгламасига бўйсунмайдиган жисмлар, сурилиш кучланиши θ дан 
кам бўлганда оқмайди ва бу оралиқда улар қаттиқ жисм деб хисобланади. 
Шунинг учун θ максимал бошланғич сурилиш кучланиши дейилади. Р

0 
бўлганда жисм ўзини суюқликдек тутиб, Бингам турғунлиги ёки пластик 
қовушқоқлик каби оқади. 
Моддаларни реологик хоссалари асосида барча ҳақиқий жисмлар 
суюқсимон (яъни оқиши учун берилиши керак бўлган кучланишнинг чегара 
қиймати нольга тенг) ва қаттиқсимон (кучланиш қиймати нольдан катта) 
моддаларга бўлинади. 
Суюқсимон моддалар Ньютонча суюқликлар дейилади ва улар Ньютон 
қонунига буйсунади. Уларнинг қовушқоқлиги силжитувчи кучланишга 
боғлиқ эмас ва ўзгармас. Ньютон қонунига буйсунмайдиган суюқликларнинг 
қовушқоқлиги силжиш кучланиши ўзгариши билан ўзгаради.