Ўзбекистон республикаси ташқи ишлар вазирлиги

 
2. Картел фаолият юритишнинг назарий чегаралари. 
Монополиянинг асосий тамойили эластик талаб монополиянинг 
кучини чеклайди, деб айтади.

---

178 
Оптимал нарх – Мейёрий ҳаражатлар 1 
t* =
Нарх
= dc 
t* - нархга оптимал монопол устама; 
dc – картел сотувларига бўлган талаб эластиклиги. 
Формуладан, тегишли нархлар диапазонида картел сотувларига бўлган 
талаб эластиклиги канчалик юқорироқ бўлса, нархга оптимал монопол 
устама шунчалик паст бўлади. Картел берилган жаҳон нархи бўйича жуда 
ҳам юқори талаб эластиклигига учраса, t* = 0, ва картел ўз фаолиятини 
тугатади.
Картел учрайдиган талаб эластиклиги қуйидаги параметрларга боғлиқ 
бўлади: 
1)
маҳсулот бўйича жаҳон талаб эластиклиги (d); 
2)
картелдан 
ташқари 
бўлган 
маҳсулот 
етказишларининг 
эластиклиги (So); 
3)
картелнинг жаҳон бозоридаги улуши (c). 
 
Масалан: 
1)
c=0,5,
So=2,
d=4 
2)
c=0,25,
So=8,
d=-6 
t* = 2%. 
 
3. Вақт ўтган сайин картелнинг емирилиши. 
1.
Талабнинг тушиши. 
Юқорироқ нархлар сотиб олувчиларни картел маҳсулоти импортидан 
вос кечишнинг қўшимча имкониятларини топишга мажбур қилади. Улар 

---

179 
ушбу маҳсулотни етказишнинг янги ички манбаларини қидира бошлайдилар. 
Натижада импорт ҳажми камаяди ва ушбу маҳсулотни импортига бўлган 
талабнинг узоқ муддатли эластиклиги қисқа муддатлигига нисбатан 
юқорироқ қилади.
2.
Маҳсулотни етқазишнинг янги манбалари. 
Картелнинг ютуқлари унга кирмайдиган мамлакатларда маҳсулот 
етқазишнинг янги манбаларини қидиришни тезлаштиради. Натижада, 
картелдан ташқари маҳсулот етқазишнинг эластиклиги ошади (So). 
3.
Бозордаги улушнинг камайиши. 
Картелнинг жаҳон бозоридаги улуши (c) нархлар кўтарилгандан кейин 
камаяди. Сотилмаган заҳира миқдорининг ошмаслигини олдини олиш 
мақсадида картел ишлаб чиқариш(қазиб олиш)ни ва сотув ҳажмини 
камайтириши керак. Лекин ўз навбатида картел аъзоси бўлмаган 
рақобатчилар ўз ишлаб чиқариш(қазиб олиш)ни ва сотув ҳажмларини 
оширадилар, картелнинг бозордаги улуши камаяди.
Шунинг учун (c)нинг 
қиймати пасаяди.
4.
Картел аъзолари, бир бири билан рақобатга киришиб, ўз бурчини 
бажамаслиги мумкин. Картел кучи борича ушбу қонун қоидаларни бузишни 
олдини олишга ҳаракат қилади, масалан, бир мамлакатнинг хукуматига 
кузатувчи функцияларини юклаб ва рақобатни ман қилувчи қонунларни 
қабул қилиб. Хукумат текширувисиз кичик индивидуал бозор квоталарига 
эга картел аъзолари рақобат асосида фаолият юритишга ҳаракат қиладилар. 
Агар картел ишлаб чиқаришининг катта қисми кўп кичик ишлаб 
чиқарувчилар томонидан таъминланса, уларнинг рақобат ҳаракатларга 
интилиши бутун картел фаолиятини бузади. Картелнинг катта квотага эга 
алоҳида олинган аъзолари ўз маҳсулотни қазиб олишни камайтириш орқали 
ушбу ташкилотнинг самарали фаолиятини қуллаб қувватлаши мумкин. 
Картелнинг катта аъзолари квотасининг умумий ҳажми уларнинг ушбу 
рақобат амалиётга қарши чиқишнинг давомийлигини аниқлайди.