Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkent moliya instituti

7.4 Qimmatli qog‘ozlar reytingi. Reytingning ahamiyati. 
Qimmatli qog‘ozlar reytingi deganda, mustaqil tashkilotlar tomonidan 
qimmatli qog‘ozlarning sifatini tavsiflaydigan qiyosiy baholash darajasini belgilash 
tushuniladi. Odatda, eng yuqori sifatli qimmatli qog‘ozlar A harfi (simvoli) bilan, 
o‘rtacha yuqori sifatlilari – V, eng past sifatlilari esa – S va D harflari bilan 
belgilanadi. Qimmatli qog‘ozlarning dastlabki reytingi 1909 yili amerikalik Djon 
(Jon) Mudi tomonidan chop etilgan, u O‘sha yilda qimmatli qog‘ozlarga inves titsiya 
qilishning potentsial imkoniyatlarini tadqiq etgan bo‘lib, mashxur reyting 
kompaniyalaridan biri uning nomi bilan "Moodu's Investors Services, Inc.” deb 
atalgan. Hozirgi yilda AQSh qimmatli qog‘ozlar va fond birjalari komissiyasi to‘rtta 
reyting kompaniyasini, xususan: "Moodu's Investors Services", "Standard & Roor's 
Somporation", "Fitch Publishing Compani" va "Duff & Phelps" kompaniyalarini tan 
oladi. To‘rttala kompaniya obligatsiyalar reytingiga ixtisoslashmoqda, " Standard & 
Roor's Somporation " kompaniyasi esa, bundan tashqari, aksiyalar reytingini ham 
amalga oshiradi. Qayd etish lozimki, reytinglar berilishi, tabiiyki, ko‘pgina 
kompaniyalarda, reyting yuqori bo‘lmagani tufayli, salbiy fikrni yuzaga keltiradi. 
Reytinglarning ahamiyati 
Ko‘pchilik sarmoyadorlar o‘zlarining qimmatli qog‘ozlar portfelini 
shakllantirishda reytinglardan foydalanadi. Hatgo o‘zlarining xususiy tahlilchilariga 
ega bo‘lgan yirik qonsalting tashkilotlari ham o‘zlarida olingan reyting baholari 
natijalarini qiyoslash va shu yo‘l bilan u yoki bu kompaniyaga nisbatan o‘z 
xulosalarining nechog‘li to‘g‘riligini tekshirish uchun reytinglarga murojaat 
qilishadi. Diler – brokerlar investitsiyalarni amalga oshirish, shuningdek o‘z 
mijozlariga maslaxatlar berish jarayonida reytinglardan foydalanadi. AQSh 
qimmatli qog‘ozlar va fond birjalari komissiyasi diler–brokerlarning obligatsiya 
aktivlarini baholash uchun yuqorida sanab o‘tilgan bir necha agentliklarning 
reytinglaridan foydalanadi. Reyting ma’lumotlar to‘plami (spravochniklar) narxi 

---

215 
juda qimmatligiga qaramasdan, ular to‘g‘risidagi ma’lumotlar keng jamoatchilik 
mulki bo‘lib qoladi, 
Shu bilan birga, reytinglarning ahamiyatini o‘ta yuqori baholab yubormaslik 
kerak. Reytinglar qimmatli qog‘ozlar bozori qatnashchilari xayotiga singib kirib 
borgan bo‘lishiga qaramasdan, ular sub’ektiv baholarga asoslanadi va ularning 
ahamiyati mutlaq emas, balki extimoliy, taxminiy kattaliklar sifatida qaralishi 
mumkin. Ularni u yoki bu qimmatli qog‘ozlarni sotib olish yilida berilayotgan 
tavsiyalar sifatida baholamaslik kerak. Odatda, ularni aniqlashda kurslar hisobga 
olinmaydi. Reyting kompaniyalari qimmatli qog‘ozlar emitentlarining katta soniga 
reyting berishi tufayli, ushbu kattalikdagi massiv sifatli ishlab chiqilgan bo‘lishi 
mumkin emas, degan fikrlar ham bor. Masalan, "Moody’s" kompaniyasi qimmatli 
qog‘ozlarning 5000 dan ortiq,, " Standard & Roor's " – 2000 dan ortiq, " Duff & 
Phelps " – 1287 nomiga reyting beradi.Yana shuni ham qayd etish kerakki, reytinglar 
ko‘proq emitentning o‘tgan davrdagi ahvolini baholaydigan statistik ma’lumotlarga 
asoslanadi. 
Masalan, ma’lumki, o‘tgan davrda anchayin salmoqli va ko‘p foyda ko‘rgan 
bir qancha kompaniyalar bugungi kunda unchalik barqaror bo‘lmagan ahvolga 
tushib qolgan. Va aksincha, hozirgi yilda eng istiqbolli bo‘lgan tarmoqlarning kelib 
chiqishi aniq emas. 
Qimmatli qog‘ozlar reytingini belgilash yuzasidan ish olib borish jarayonida 
reyting kompaniyalari an’anaviy materiallar: emitentlarning yillik va choraklik 
hisobotlari, qimmatli qog‘ozlarni boshqarish organlaridagi mavjud ma’lumotlar, 
shuningdek, qonfidentsial (yashirin, maxfiy) yo‘llar bilan olinib, faqat ularning 
o‘zigagina ma’lum bo‘lgan ayrim manbaalardan foydalanadi. Ko‘pgina reyting 
firmalarining, standart (andoza) formulalar bo‘yicha hisoblangan reytinglar – to‘g‘ri 
bo‘lmasligi mumkin, degan fikrlari reytinglar – sof mexaniq usul bilan olinadigan 
baho emas, deb hisoblash uchun asos bo‘la oladi. Ularni aniqlash yilida uzoq 
muddatli tarmoq yo‘nalishlari e’tiborga olinadi, emitentning mo/shyaviy amaliyoti 
va siyosati, tarmoq davriy o‘zgarishlari oraliridagi tebranishlarda o‘rganiladi, 

---

216 
litsenziyalar va patentlar mavjudligi, emitentlar bilan sarmoyadorlar o‘rtasida 
tuzilgan shartnomalar mazmuni ham hisobga olinadi. 
Qimmatli qog‘ozlar reytingini aniqlash yilida kompaniyaning joriy yilgi 
daromadi va o‘tgan yillardagi daromadlari, turli moliyaviy koeffitsientlar, 
kompaniya rentabelligi istiqbollari, kompaniya va u ishlab chiqarayotgan 
mahsulotning mashhurligi, tarmoq xususiyatlari, uning daromadlari statistikasi, 
maxsulot sotilishi sohasidagi yo‘nalishlar kabi ko‘rsatkichlardan ko‘proq 
foydalaniladi. 
Qimmatli qog‘ozlar reytinglari ahamiyati yana shundan iboratki, ular 
tajribasiz sarmoyadorga dastlabki bosqichda pullarni qimmatli qog‘ozlarga 
qo‘yilma qilishni mo‘ljallab olish uchun imkoy beradi, Reytinglar sarmoyadorlarga 
emitentning moliyaviy xisoq botini jiddiy tahliliy tadqiqotlar o‘tkazmay turib, 
tanlovny amalga oshirishiga yordam beradi. Agar kompaniya reytingi yomoy 
bo‘lmasa, sarmoyador, odatda, o‘z qo‘yilmalarini etarlicha ishonchly deb 
hisoblaydi, chunki u mazkur reytingni belgilagan taniqli kompaniyalarga ishonadi. 
Reyting – nafaqat emitentning qarzni to‘lash qobiliyati belgisi (indikatori)dir. 
To‘lovga qobillik reytingi obligatsiyalarning yangi kursiga kirishga ta’sir ko‘rsatadi. 
Obligatsiya reytingy qanchalik yuqori bo‘lsa, dividend shunchalik past bo‘ladi. 
Yuqori reytingli obligatsiyalar emitentlariga o‘ta yuqori foizlar taklif etish talab 
qilinmaydi, chunki ularning to‘lovga qobilligi o‘z–o‘zidan sarmoyadorlarni jalb 
etadi. Past reytingli obligatsiyalar emitentlariga esa, o‘rtacha darajadan yuqoriroq 
foizlar to‘lashga to‘g‘ri keladi. 
Dunyodagi kompaniyalarning aksariyat qismi o‘z qimmatli qog‘ozlarining 
reytingini nihoyatda katta e’tibor bilan kuzatib boradi.