Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkent moliya instituti

1.2. Birja funksiyalari, savdolari va turlari 
Birja faoliyatining asosi birja savdosidar. Birja savdolarining vujudga kelishi 
ishlab chiqarish hamda savdoning rivojlanishi asosida yuz bergan. Bu jarayonda 
savdo ishlab chiqarish va tashqi muhitni o‘zaro bog‘lovchi bo‘g‘in sifatida ko‘rib 
chiqiladi.
Ishlab chiqarish va savdo o‘zaro uzviy bog‘liq . Shundan kelib chiqqan holda 
ishlab chiqarish va savdo bir-biriga nisbatan ma’lum bir talablarni ilgari suradi. 
Bunda ishlab chiqarish belgilangan tovarlarni kelishilgan miqdorda, assortimentda 
va zaruriy sifat darajasida ishlab chiqarib, belgilangan muddatli yetkazib berishi 
zarur bo‘ladi. O‘z navbatida savdo qanday mahsulotni qancha miqdorda va qaysi 
muddatda ishlab chiqarish hamda qaysi iste’molchiga yetkazib berishni belgilab 
beradi. 
Tovar bozorlarining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda va ulgurji savdo 
tizimlarining rivojlanishi asosida ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini mustaqil 
tarzda ulgurji sotishlari bo‘yicha hech qanday to‘siq mavjud emas. Lekin tovar 
bozoridagi murakkabliklar, tovarlar assortimentlarining ko‘pligi sharoitida ishlab 
chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini mustaqil ulgurji savdo firmalari va agentlarining 
vositachilik xizmatlaridan foydalangan holda ham sotishlari mumkin. 
Bunda birja savdolari odatiy mahalliy bozor va yarmarkalardagi savdolarga 
nisbatan bir muncha yuqori sur’atlarda o‘sib kelmoqda. Bunda bozor quyidagi 
xususiyatlari bilan tavsiflanadi:
- savdolar muntazam ravishda (har kuni) o‘tkaziladi; 

---

10 
- savdo ob’ekti hisoblangan tovarlar uchun chegaraning mavjud emasligi va 
o‘tkaziladigan savdolarning omma uchun ochiqligi; 
- savdo jarayonida tovarlar mavjud bo‘lishi shartligi; 
- savdolar kichik partiyalarda amalga oshirilishi va savdolardan so‘ng 
hujjatlar rasmiylshtirilishi har doim ham talab qilinmasligi; 
- tovar narxi talab va taklif asosida shakllanadi hamda xaridor tovarning 
iste’molchisi hisoblanadi; 
-mahalliy bozorlar asosan kichik hududlarga xizmat qiladi. 
Yarmarkalarning asosiy xususiyatlari esa odatda bir yilda bir marta 
o‘tkazilishi va maxsus tovarlar savdosi amalga oshirilishini keltirish mumkin. 
Birja savdolari bozor va yarmarka savdolari xususiyatlarini ham o‘z ichiga 
olgan holda savdo jarayonlarini soddalashtirish, ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) 
va xaridorlarni narx o‘zgarishlari bilan bog‘liq yo‘qotishlardan himoyalash kabi 
afzalliklarga ham ega. Bunda birja faoliyati foyda olish maqsadida tashkil etiladigan 
mustaqil tijorat faoliyati shakli sifatida ko‘zga tashlanadi. Umuman birja savdolari 
xususiyatlari quyidagilar: 
- ishlab chiqaruvchilarni va iste’molchilarni bir joyga jamlaydi; 
- yirik partiyalarda birja tovarlari deb nomlanadigan tovarlar maxsus turlari 
savdolari amalga oshiriladi; 
- tovarlar mavjud bo‘lmagan holatda yetkazib berish bo‘yicha shartnomalar 
tuzish imkoniyati mavjud bo‘ladi; 
- savdolar omborxonadan olib ketish tartiblarida ham amalga oshiriladi; 
- erkin narx shakllanishi asosida savdolar amalga oshiriladi; 
- birja vositachilari bevosita ishlab chiqaruvchilar va xaridorlar nomidan ish 
yuritadi; 
- birja savdolari jarayoniga davlatning to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’siri mavjud 
emasligi; 
- aniq talablar, standartlar va belgilangan qoidalar asosida savdolar amalga 
oshirilishi; 
- mahsulot sifati va bahosini aniqlashni tavsiflovichi standartlar amal qilishi. 

---

11 
Birjalar o‘z faoliyati davomida quyidagi funksiyalarni bajaradi: 
1. Oshkora ommaviy savdolarni o‘tkazish uchun birja yig‘ilishlarini tashkil 
etish. Buning uchun birja savdolarini tashkil etish, birja savdolari qoidalarini ishlab 
chiqish, savdolarni moddiy-texnik ta’minlash, birjaning malakali apparati ishlashini 
yo‘lga qo‘yish talab etiladi. 
2. Birja shartnomalarini ishlab chiqish. Bunda tovarlar partiyalari 
o‘lchamlarini standartlashtirish, birja bitimlari bo‘yicha hisob-kitoblarga nisbatan 
yagona talablarni ishlab chiqish talab etiladi. 
3. Birja bitimlari bo‘yicha bahslarni hal qilish. Odatda bahsli holatlarda 
arbitraj sudlari vositachilik qiladi. 
4. Birja narxlarini aniqlash va tartibga solish. Bunda birja narxlarining e’lon 
qilib borilishi sotuvchi va xaridorlar uchun mo‘ljal vazifasini o‘taydi hamda 
navbatdagi birja savdolari strategiyasini ishlab chiqishda amaliy ahamiyat kasb 
etadi. 
5. Narx tebranishlari tufayli noqulay holatlardan birja savdolari 
ishtirokchilarini xedjirlash. Mazkur funksiyaning ishlashi birjaga bo‘lgan ishonchni 
oshiradi. 
6. Birjaning kliring va hisob-kitoblari tizimlari asosida bitimlar bajarilishini 
kafolatlash. Buning uchun birja savdo ishtirokchilari o‘zaro talablarni va 
majburiyatlarini hisobga qo‘yish orqali hisob-kitoblar tizimidan foydalanadi, hamda 
ularning bajarilishini tashkil etadi. 
7. Birjaning axborot bilan ta’minlash funksiyasi birja narxlarini ro‘yxatdan 
o‘tkazish, umumlashtirish, mijozlarga va manfaatdor tashkilotlarga taqdim etish va 
boshqalarga xizmat qiladi. 
Birjalar faoliyat xususiyatlarini anglash uchun ularni tasniflash, ya’ni ma’lum 
bir belgilariga ko‘ra guruhlarga ajratish maqsadga muvofiq. Birjalar quyidagi 
belgilariga ko‘ra tasniflanadi: 
- birja tovari turi bo‘yicha; 
- tashkil etilish printsipiga ko‘ra (birjani tashkil etishda davlat ishtiroki 
bo‘yicha); 

---

12 
- birja savdolariga tashrif buyuruvchilar ishtiroki shakliga ko‘ra; 
- birja savdosi ob’ekti hisoblanuvchi tovarlar nomenklaturasiga ko‘ra; 
- jahon savdosidagi ishtirokiga ko‘ra; 
- faoliyat tavsifiga ko‘ra. 
Yuqoridagi tasnifiy belgilariga ko‘ra birjalar yana turlarga ajratiladi. Ularning 
har biri bo‘yicha birja turlarini keltirib o‘tamiz. 
1. Jahon amaliyotida birja tovari turiga bog‘liq holatda birjalar quyidagilarga 
bo‘linishi qabul qilingan: 
- tovar birjalari; 
- tovar-xomashyo birjalari; 
- fond birjalari; 
- valyuta birjalari; 
- mehnat birjalari. 
O‘zbekiston qonunchiligida birjalar o‘z faoliyatini tovar-xom ashyo, fond va 
valyuta birjasi turida amalga oshirishi belgilangan
4
. 
2. Tashkil etilish printsipiga ko‘ra, ya’ni birjani tashkil etishda davlat ishtiroki 
bo‘yicha birjalarning ikkita turi ajratib ko‘rsatiladi: 
- davlat ishtirokidagi birjalar; 
- xususiy birjalar. 
O‘zbekistonda uchta birjada ham davlat ulushi (ishtiroki) mavjud. 
3. Birja savdolariga tashrif buyuruvchilar ishtiroki shakliga ko‘ra birjalar 
ochiq va yopiq tipda faoliyat yuritadi. Yopiq tipdagi birjalarda savdolar faqat 
professional vositachilar ishtirokida amalga oshiriladi. Ochiq tipdagi birjalardagi 
savdolarda esa doimiy a’zolar va birja vositachilaridan tashqari boshqa tashrif 
buyuruvchilar ham ishtirok etishi mumkin.
4. Birja savdosi ob’ekti hisoblanuvchi tovarlar nomenklaturasiga ko‘ra 
birjalar universal va ixtisoslashgan birjalarga bo‘linadi. Bunda universal birjalarda 
4
Ўзбекистон Республикаси “Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида”ги Қонуни, 3-модда. 

---

13 
keng assortimentdagi tovarlar savdolari kuzatiladi. Ixtisoslashgan birjalar esa 
ma’lum bir tovar yoki tovarlar guruhi savdolari bilan shug‘ullanadi. 
5. Jahon savdosidagi ishtirokiga ko‘ra birjalar xalqaro, mintaqaviy va milliy 
birjalarga bo‘linadi. 
6. Faoliyat tavsifiga ko‘ra birjalar real tovar, fyuchers, optsion va aralash 
birjalarga bo‘linadi.