Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkent moliya instituti

O‘zbekistonda fond birjasining vujudga kelishi 
1991 yilning bahorida O‘zbekiston hukumatining qarori bilan respublikaning 
eng yangi tarixida birinchi "Toshkent" O‘zbekiston Respublikasi tovar–xom ashyo 

---

110 
birjasi tashkil etildi. O‘sha yilning yoziga kelib u tovar seksiyasida savdolarni 
o‘tkaza boshladi, qag‘iy davlat narularining belgilanishi amaliyotidan voz kechishni 
nazarda tutgan bozor munosabatlariga o‘tish, har bir korxona qat'iy belgilangan 
xom-ashyo yyetkazib beruvchilar va maxsulot iste'molchilariga ega bo‘lgan sobiq 
Sovet Ittifoqi rejali iqtisodietining O‘sha davrda barbod bo‘la boshlaganligi xo‘jalik 
yurituvchi sub'ektlar o‘zlari uchun eng ma'qul bo‘lgan xomashyo yyetkazib 
beruvchilar hamda maxsulot iste'molchilarini mustaqil ravishda topa oladigan yangi 
iqtisodiy vositani barpo qilish zaruratini keltirib chiqardi Tez orada yuz bergan sobiq 
SSSRning tarqalib ketishi davlat tomonidan tartibga solinadigan muayyan qoidalar 
bo‘yicha tashkil etilgan mustaqil ichki bozorni jadallik bilan yuzaga keltirishning 
maqsadga muvofiq ekanligini tasdiqladi Dastlab birja mas'uliyati cheklangan 
jamiyat shaklida barpo etildi. Qator vazirliklar, idoralar, respublikaning yirik 
korxonalari uning ishtirokchilari bo‘lishdi. Birjaning ustav fondi 10 mln. rublni 
tashkil etdi. Biroq, 1991 yil bahor oylarining oxiri va yoz oylarining boshida birja 
savdolarining shiddat bilan o‘sishi birja ustav sarmoyasining oshirilishi, uning 
ishtirokchilari tarkibining kengaytirilishi zaruratini keltirib chiqardi O‘sha yilning 
avgustida "O‘zbekiston tovar–xom ashyo birjasi" mas'uliyati cheklangan jamiyat 
"Toshkent" O‘zbekiston respublika universal tovar–fond birjasi (qisqartirilgan nomi 
– "Toshkent" birjasi)ga aylantirildi va uning tarkibida qimmatli qog‘ozlar 
bozorining dastlabki rasmiy tashkiloti – Fond bo‘limi ochildi Fond bo‘limi 
zimmasiga qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozorini tashkil etish (fond boyliklari 
bilan birja savdolarini tashkil qilish), birjaning brokerlik o‘rinlarini sotish, birjaning 
ustav sarmoyasini shakllantirish maqsadida uning aksiyalarini joylashtirish 
vazifalari yuklatildi. 
1991 yilning sentyabrida Biznes milliy universiteti bazasida "Toshkent" 
birjasi "Aksiyalashtirish. Qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar" maxsus o‘quv 
kursini tashkil etdi. Savdo zalining fond seksiyasida ishlashni xoxlovchi barcha 
brokerlar ushbu kursda o‘qishlari lozim edi. Bir yilning o‘zida Fond bo‘liminint 
tarkibi shakllandi. Brokerlik joyining narxi 100 ming rublni tashkil etdi. O‘sha 
yilning ko‘z oylari mobaynida me'eriy xujjatlar paketini ishlab chiqish bo‘yicha 

---

111 
jiddiy ishlar olib borildi va bu ishlar 1992 yilning boshiga kelib tugatildi O‘sha yilda 
"Toshkent" birjasi Fond bo‘limi to‘g‘risida, brokerlik joyi to‘g‘risida, Fond 
bo‘limining a'zolari to‘g‘risida, Ekspert, Malaka, Kotirovka, Nizolar bo‘yicha 
komissiyalar to‘g‘risida tasdiqlangan nizomlarga va eng asosiysi boshqa 
respublikalar, shuningdek, g‘arbiy Yevropa davlatlari hamda AQSh fond birjalari 
tajribalarini inobatga olgan holda ishlab chiqilgan qimmatli qog‘ozlar bilan 
operatsiyalarni amalga oshirish qoidalariga ega edi. 
1992 yilning yanvarida "Toshkent" birjasining Fond bo‘limi respublikada 
birinchi bo‘lib qimmatli qog‘ozlar bilan muntazam savdolarini o‘tkazishga kirishdi. 
O‘sha 1992 yilda "Toshkent" birjasi Fond bo‘limining qimmatli qog‘ozlar bilan 
operatsiyalar bo‘yicha aylanmasi 26 mln. rublni tashkil qildi, bu Rossiyani dongdor 
fond birjalarining xuddi shunday ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanadigan darajada edi. 
Savdolarga banklarning aksiyalari, turli birjalarning fond boyliklari toifasiga 
kiritiladigan brokerlik joylari, shuningdek, ishlab chiqarish tijorat yo‘nalishidagi 
dastlabki aksiyadorlik jamiyatlarining paydo bo‘la boshlagan aksiyalari qo‘yildi. 
Fond bo‘limi O‘sha yilda qimmatli qog‘ozlar bozori ishtirokchilarining faoliyatini 
tartibga soluvchi me'eriy xujjatlar bo‘lmagan sharoitda va o‘zi yaratgan qoidalar 
asosida ish olib bordi Fond bozorining respublika miqesidagi dastlabki yirik 
muassasasi bo‘lgan Fond bo‘limi nafaqat dastlabki emitentlar va sarmoyadorlarning, 
balki Moliya vazirligining ham e'tiborini tortdi Moliya vazirligi O‘sha yil endigina 
fond bozoriga nisbatan o‘z munosabatini belgilay boshlab, uni tartibga solishga 
urinib ko‘rdi. 
Ayni paytda birjalarning soni asta-sekin o‘sib bordi. Ayrim ma'lumotlarga 
ko‘ra, faqat O‘zbekistonning o‘zida 1992 yilning yoziga kelib ularning soni 36 taga 
yetdi. Respublikada qabul qilingan "Birjalar va birja faoliyati to‘g‘risida"gi qonun 
birjalarga nisbatan zarur majburiy talablarni belgilagan holda, ularning faoliyatiga 
sezilarli o‘zgartirishlar kiritdi. Qonunga binoan birjaning ustav fondi 50 mln. 
rubldan kam bo‘lmasligi lozim edi. Birjalar hech qanaqa tijorat tuzilmalarini tashkil 
qilishi mumkin emas edi. Vazirliklar, idoralar, davlat qo‘mitalari va shu kabi 
tashkilotlar birjaning muassislari bo‘lishi mumkin emas edi. Ustav sarmoyasining 

---

112 
miqdoriga ko‘ra "Toshkent" birjasi qonunchilik talablariga javob berdi. Biroq O‘sha 
yilda bu birja ancha nomdor bo‘lgan gijorat tuzilmalari katta miqdorining asosiy 
ta'sischisi bo‘lib, bir necha yirik vazirliklar va idoralar birjani o‘zining muassisi edi 
Bu birjalar to‘g‘risidagi yangi qonunga zid keldi 1992 yilning oxirida "Toshkent" 
birjasi "O‘zbekinvest" – O‘zbekiston moliya–investisiya kompaniyasi" aksiyadorlik 
jamiyatiga aylantirildi va u yangi birja – "Toshkent" O‘zbekiston Respublikasi 
tovar–fond birjasi" mas'uliyati cheklangan jamiyatning muassisi bo‘lib qatnashdi. 
Yangi birjaning tarkibida Fond bo‘limi tashkil etilib, bu bo‘lim tashkiliy–me'eriy 
jihatdan hech bir o‘zgarishlarga duch kelmadi. Yangi birja amaldagi 
qonunchilikning barcha talablariga javob berdi. Ta’sis xujjatlarining shartlariga 
ko‘ra eski birjaning barcha a'zolari to‘g‘ridan–to‘g‘ri yangi birjaning a'zolari 
maqomini oldi. 
Fond bo‘limining "solnoma"sida quvonchli va ayanchli saxifalarni uchratish 
mumkin. Biroq O‘zbekiston qimmatli qog‘ozlar bozorining tarixidan u joy oldi, 
chunki O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yilyanvardagi Farmoniga 
muvofiq, 1994 yil 8 aprelda uning negizida uning nomini, avvalgi belgisini – bir 
o‘rkachli tuya (matonatlilik va chidamlilik ramzi), fond birjalari faoliyat 
ko‘rsatishining mumtoz tamoyillariga asoslangan operatsiyalarni amalga oshirish 
qoidalariga amal qilish an'analarini saqlab qolgan "Toshkent" Respublika fond bijasi 
tashkil etildi. 
O‘z faoliyatining dastlabki kunlaridan boshlab birja tarmoq dasturiy 
maxsulotlarini yaratishga ixtisoslashtirilgan tashkilotlarni jalb etish bilan 
savdolarning elektron birja tizimini barpo etish, shuningdek, aksiyalashtirish va 
aksiyalarni harid qilish orqali mablag‘larni milliy iqtisodiyotga investisiya qilishni 
tashviq etish bo‘yicha faol ishlarni boshlab yubordi. 
Barcha fond birjalarida bo‘lgani kabi, savdolarda ishtirok etish uchun faqat 
Moliya vazirligining qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish 
huquqini beruvchi maxsus lisenziyasiga ega bo‘lgan birja a'zolariga ruxsat etiddi. 
Faoliyatining dastlabki yilida "Toshkent" RFB o‘z qo‘l ostiga 250 nafar a'zolarni, 
shu jumladan, AQSh, Germaniya, Rossiya, Pokiston davlatlarining vaqillarini 

---

113 
birlashtirdi, ularning deyarli to‘rtdan bir qismini xususiy shaxslar tashkil etdi. Birja 
a'zoligiga kirish shartlari brokerlik joyining sotib olinishini va muntazam a'zolik 
badallarining to‘lanishini nazarda tutdi. Qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar 
qilish qoidalarida savdolarda birjada ro‘yxatga olingan har bir brokerlik idorasidan 
uning to‘rtta vaqili ishtirok etishiga ruxsat berildi, ushbu vaqillardan ikkitasi 
bitimlarni tuzishda imzo chyokish xuquqiga ega edi. Sarmoyadorlar va jamoatchilik 
narxlar kotirovkasi to‘g‘risidagi axborotni informasion lavxa va birja axborot 
byulletenlari yordamida olishi mumkin edi. Umumiy va maxsus birja xizmatlaridan 
tashqari, fond birjasi doirasida malaka, ekspert, kotirovka, nizolar bo‘yicha 
komissiyalar va makleriat faoliyat ko‘rsatdi. Malaka komissiyasi brokerlarning 
malakasini va ularga qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar o‘tkazish uchun ruxsat 
etilishi mumkinligini belgilab berar edi. Kotirovka komissiyasi qimmatli qog‘ozlar 
kotirovkasini o‘tkazish bilan birga, birja axborot byulleteklarini tuzar edi. Nizolar 
bo‘yicha komissiya esa, savdolar o‘tkazilishi yilida yuzaga kelgan tortishuvlarni, 
shuningdek, bitim tuzilganidan keyin, birja shartnomalarining bajarilishi jarayonida 
sodir bo‘lgan bahslarni xal qilib berardi. Makleriat savdolarni tayyorlash, tashkil 
etish va o‘tkazish ishlarining bajarilishini ta'minlab turdi. 
O‘sha yilda Ekspert komissiyasi alohida rol o‘ynadi. Ya'ni u aksiyalarga 
ekspert bahosini berish bilan birga, ularning kotirovkaga va birja savdolariga 
kiritilishiga ruxsat etilishini amalga oshirdi. "Toshkent" Respublika fond birjasida 
savdolar o‘tkazishning qoidalariga binoan, barcha emitentlarning moliyaviy–
xo‘jalik faoliyati va investision jozibadorligi puxta tahlil qilinib, uning natijalariga 
ko‘ra ekspert komissiyasi mazkur emitentning aksiyasini savdolarga taqdim etilgan 
qimmatli qog‘ozlar ro‘yxatiga kiritish yoki kiritmaslik haqida qaror qabul qilardi. 
1995 yilda "Toshkent" RFB Andijon, Samarqand, Buxoro shaharlarida, 
keyinchalik esa respublikaning boshqa viloyatlari markazlarida o‘zining shu'ba 
bo‘linmalari tarmoqlarini tashkil etdi. Bu bo‘linmalar mintaqalarda birjaning 
manfaatlarini namoyon qilish, brokerlik joylarini mustaqil ravishda sotish va 
bitimlarning mahalliy ishtirokchilari tomonidan to‘lanadigan vositachilik 
yig‘imlaridan tushadigan daromadlarning bir qismiga egalik qilish xuquqini qo‘lga 

---

114 
kiritishdi. 1995 yilning yezida birja savdolarini o‘tkazish tizimi tubdan o‘zgardi. 
Fond birjasining viloyatlardagi hududiy bo‘linmalarining soni o‘sishi munosabati 
bilan savdolar Toshkent shaxridagi Markaziy telegrafda buning uchun maxsus 
jihozlangan aniq yil mobaynidagi selektor so‘zlashuvlar zalida o‘tkazila boshlandi. 
Selektor tizim tufayli savdolarda respublikaning deyarli barcha viloyatlari brokerlari 
ish tirok etishdi. Bunda birjaning mintaqaviy bo‘linmalari mintaqadagi savdolar 
ishtirokchisining bitimni tuzish bo‘yicha amaldagi harakatini tasdiqlovchi savdolar 
tashkilotchisi rolini bajardi. 
1996 yilning mart–aprel oylarida "Toshkent" Respublika fond birjasi o‘z 
joyini o‘zgartirdi va yangi binoda faoliyat ko‘rsata boshladi. Ushbu yilga kelib Birja 
savdolarining elektron tizimini yaratish bo‘yicha ishlar tugatilib, 1996 yilning 
bahoridayoq birja uning mintaqaviy bo‘linmalaridagi maydonchalarining 
terminallarini qo‘shish bilan bevosita asosiy savdo zalidagi 84 ta terminaldan 
foydalangan holda aniq yil mobaynida savdolarni o‘tkaza boshladi.
Hozirga kelib birja zamonaviy elektron tizimga ega savdo maydonchasiga 
aylangan. 
O‘sha yilda Ekspert komissiyasi alohida rol o‘ynadi. Ya'ni u aksiyalarga 
ekspert bahosini berish bilan birga, ularning kotirovkaga va birja savdolariga 
kiritilishiga ruxsat etilishini amalga oshirdi. "Toshkent" Respublika fond birjasida 
savdolar o‘tkazishning qoidalariga binoan, barcha emitentlarning moliyaviy–
xo‘jalik faoliyati va investision jozibadorligi puxta tahlil qilinib, uning natijalariga 
ko‘ra ekspert komissiyasi mazkur emitentning aksiyasini savdolarga taqdim etilgan 
qimmatli qog‘ozlar ro‘yxatiga kiritish yoki kiritmaslik haqida qaror qabul qilardi. 
1995 yilda "Toshkent" RFB Andijon, Samarqand, Buxoro shaharlarida, 
keyinchalik esa respublikaning boshqa viloyatlari markazlarida o‘zining shu'ba 
bo‘linmalari tarmoqlarini tashkil etdi. Bu bo‘linmalar mintaqalarda birjaning 
manfaatlarini namoyon qilish, brokerlik joylarini mustaqil ravishda sotish va 
bitimlarning mahalliy ishtirokchilari tomonidan to‘lanadigan vositachilik 
yig‘imlaridan tushadigan daromadlarning bir qismiga egalik qilish xuquqini qo‘lga 
kiritishdi. 1995 yilning yezida birja savdolarini o‘tkazish tizimi tubdan o‘zgardi. 

---

115 
Fond birjasining viloyatlardagi hududiy bo‘linmalarining soni o‘sishi munosabati 
bilan savdolar Toshkent shaxridagi Markaziy telegrafda buning uchun maxsus 
jihozlangan aniq yil mobaynidagi selektor so‘zlashuvlar zalida o‘tkazila boshlandi. 
Selektor tizim tufayli savdolarda respublikaning deyarli barcha viloyatlari brokerlari 
ish tirok etishdi. Bunda birjaning mintaqaviy bo‘linmalari mintaqadagi savdolar 
ishtirokchisining bitimni tuzish bo‘yicha amaldagi harakatini tasdiqlovchi savdolar 
tashkilotchisi rolini bajardi. 
1996 yilning mart-aprel oylarida "Toshkent" Respublika fond birjasi o‘z 
joyini o‘zgartirdi va yangi binoda faoliyat ko‘rsata boshladi. Ushbu yilga kelib Birja 
savdolarining elektron tizimini yaratish bo‘yicha ishlar tugatilib, 1996 yilning 
bahoridayoq birja uning mintaqaviy bo‘linmalaridagi maydonchalarining 
terminallarini qo‘shish bilan bevosita asosiy savdo zalidagi 84 ta terminaldan 
foydalangan holda aniq yil mobaynida savdolarni o‘tkaza boshladi.
Hozirga kelib birja zamonaviy elektron tizimga ega savdo maydonchasiga 
aylangan.