Iqtisodiyot asoslari

Turli iqtisodiy tizimlarda raqobat kurashining tavsiflanishi 
Rejali iqtisodiyotda raqobat-ning 
tavsiflanishi 
Bozor iqtisodiyotida 
raqobatning tavsiflanishi 

---

40 
* Raqobat "sosialistik musobaqa" bilan 
almashtirib kelindi. "Raqobat" so’zini 
ishlatish ta’qiqlanar edi. 
* Raqobat rag’batlantiruvchi va iqti-
sodiyotni harakatlantiruvchi kuchdir. 
Shu sababli u bozor iqtisodiyoti 
mexanizmida asosiy o’rin oladi. 
*Musobaqa kim o’zish, kim yaxshi 
natijalarga erishish uchun bo’lgan qalbaki 
bellashuv edi. Sifat uchun emas, "son" uchun 
harakat qilinar edi. 
*Raqobat rejlashtirilmaydi va qattiq 
nazorat ostiga olinmaydi. Raqobat-
chilikni bozordagi: 
- talab va taklif; 
-
narx; 
-
Oligopoliya va monopollashuv 
darajasi; 
-
davlatning antimonopol siyo-sati 
belgilaydi 
 
*Sosialistik musobaqadagi majburiy 
safarbarlik usuli: 
-
tashabbuskorlik usulini so’ndirar edi; 
-
sifatni yaxshilash, ishlab chiqarish 
sarflarini pasaytirish imkonini bermas 
edi; 
-
sosialistik musobaqa ko’pincha 
miqdoriy ko’rsatkichlarga qarab 
bajarilar edi. 
Raqobatda majburiy safarbarlik 
bo’lmaydi, Bu erda halol va erkin 
iqtisodiy raqobatni rivojlantirish evaziga 
ishlab chiqaruvchi va sotuvchilar ustidan 
xaridorlarning hukmronligi o’rnatiladi. 
Masalan, 1870-1890 yillarda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 3 
barobarga oshgan paytda, qalay eritish 56 marotabaga, neft’ ishlab chiqarish
hajmlari 25 marotabaga ortdi. Chunki, ushbu davrda, yirik ishlab chiqarish 
korxonalarigina fan va texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga jalb etish imkoniga 
ega edilar.
Ishlab chiqarishning yiriklashuvida erkin raqobat kurashi yirik korxonalar 
foydasiga xizmat qiladi. Bu kurash mayda ishlab chiqaruvchi korxonalarning
sinishiga va ularning yirik korxonalarga qaram bo’lishiga olib keladi. 
Monopoliyaning ijobiy va salbiy tomonlarini ham anglab olish lozim bo’ladi.
Monopoliyalar katta sarmoyalarga egalik qilgan holda, yirik ishlab chiqarish 
muammolarini hal etishda ko’maklashishlari mumkin. Monopolistik faoliyat 
natijasida ishlab chiqarishning yiriklashuvi va bitta ishlab chiqaruvchi qo’lida 
to’planishi bir qator salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Jumladan, 
monopoliyalarning mavjud bo’lishi: 
-