Iqtisodiyot asoslari

 
Daromad va xarajatlarning iqtisodiy aylanmasi 
Firmalarning omilli xarajatlari
Resurslar bozori
Moliya bozori
Ishlab chiqarish omillaridan daromadlar 

---

30 
Ishlab chiqarish omillariga, xususan mehnat, er va kapital kabi birlamchi 
omillarga narx shakllanishining xususiyatlari quyidagi holatlar bilan izohlanadi: 
•
Birinchidan,
ishlab chiqarish omillari narxi, ushbu omillar yordamida ishlab 
chiqariluvchi yakuniy iste’mol mahsulotlari narxi bilan aniqlanadi, bu esa 
korxonalarning ishlab chiqarish omillariga talabi hosilaviy tavsifga ega 
ekanligini ko’rsatadi; 
•
Ikkinchidan,
ishlab chiqarish omillariga narx shakllanishini, ushbu omillarga 
egalik qiluvchi mulkdorning daromadlari bilan bog’lash lozim. 
Ishlab chiqarish omillariga bozor narxi shakllanishi sharoitida korxona 
faoliyati, xarajatlar va mahsulot ishlab chiqarish hajmi 
chegaraviy 
samaradorlikning iqtisodiy hisob - kitoblari asosiga quri-ladi. 
Bu erda, asosiy me’zon sifatida resurslarning chegaraviy daromad-liligi 
ko’riladi. U har bir resursning qo’shimcha sotilishi hisobiga firma daromadlarining 
o’zgarishi ko’rsatkichlari bilan o’lchanadi. 
Ishlab chiqarish omillariga talab va taklif 
“Xarajatlar – ishlab chiqarish” 
qonuni
asosida shakllanadi. Har bir firma ishlab chiqarish faoliyatini amalga 
oshirar ekan, o’z oldiga, kam xarajatlar bilan yuqori daromadlar olishni o’z oldiga 
maqsad qilib qo’yadi. Ishlab chiqarish omillari bozorida er, uning resurslari, hamda 
ko’chmas mulk alohida o’rin tutadi. Bunday resurslar ko’pgina xo’jalik yuritish 
sohalarida o’zining muqobil o’rinbosar resurslariga ega emaslar. 
Er, foydali qazilmalar, hamda ko’chmas mulkdan foydalanishdan olingan 
daromadlarni taqsimlash va bu resurslarga narx shakllanishi yuzasidan 

---

31 
munosabatlar renta munosabatlari deb yuritiladi. Iqtisodiy renta deyilganda, bir 
muncha tor ma’noda, ijarachi mulkdorga undan foydalanish va daromad olish 
imkoniyati uchun to’laydigan er narxi tushuniladi. 
Qishloq xo’jaligidagi erdan olinadigan foyda renta ko’rinishida namoyon 
bo’ladi. ya’ni, renta erga bo’lgan mulkning iqtisodiy jihatdan amalga oshirilishidir. 
Ma’lumki, er egasi undan foyda olish uchun turli usullarni qo’llaydi. Mazkur 
usullar er keltiradigan daromadga uzviy ravishda bog’liq bo’ladi. Er egasi o’z 
manfaatiga mos holda erdan foyda olishning eng qulay usulini tanlab oladi. U 
hatto, o’z tasarrufidagi erini ijaraga berib renta olishi ham mumkin. Erning 
joylashgan o’rni, hosildorligi, suv bilan ta’minlanganlik darajasi hamda uni 
ishlatish sha-roitlarining turli tumanligi renta turlarining ham xilma - xil bo’lishiga 
olib keladi. Ularga mutloq, tabaqalashgan, monopol renta, qurilish uchastkalaridan 
va undirma sanoatidan olinadigan rentalar kiradi. Renta turlarining xilma - xilligiga 
qaramasdan ularning barchasi er egasiga daromad keltiradi. Ko’rinib turibdiki, 
erdan olinuvchi daromad birinchi navbatda uning hosildorligiga bog’liq. Bu esa 
qishloq xo’jaligida foydalanilayotgan erlar sifatini doimo nazorat qilib borishni 
taqozo etadi. Bu borada prezidentimiz o’z asarida