A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

227

---

Demak, banklaming aktiv operatsiyalari daromad keltirish
darajasiga qarab:
1. Daromad keltiradigan (kredit va investitsiyalar) aktivlar.
2. Daromad keltirmaydigan (erkin zaxiralar, moddiy) aktivlarga 
bo‘linadi.
Aktivlar Markaziy bankning 2000-yil 26-apreldagi 420 - sonli 
yo‘riqnomasiga asosan riskka tortilgan darajasiga qarab to‘rtta guruhga 
bo‘linadi.
1. Birinchi guruhga - riskdan ozod boigan aktivlar - 0.
2. Ikkinchi guruhga -minimal risk darajasiga ega aktivlar - 20.
3. Uchinchi guruhga - o‘rta risk darajasiga ega aktivlar - 50.
4. To‘rtinchi guruhga - yuqori riskli aktivlar - 100.
Markaziy banki boshqaruvi tomonidan 1998-yil 9-sentabrda 
tasdiqlangan 242 - sonli «Tijorat banklari va ulaming filiallari 
tomonidan aktivlar sifatini tasniflash, ssudalar bo‘yicha yuzaga kelishi 
mumkin boigan yo‘qotishlar o‘mini qoplash uchun tashkil etiladigan 
zaxirani shakllantirish va undan foydalanish» tartibiga asosan bank 
kreditlari yaxshi kreditlar, standart kreditlar, substandart kreditlar, 
shubhali kreditlar va umidsiz kreditlar sifatida tasniflanadi.
Bank kreditlarini tasniflashdan asosiy maqsad ulami to iiq
qaytarishini ta’minlash bo‘yicha tegishli ishlami amalga oshirishga 
qaratiladi. Bank kreditlari «Yaxshi» deb tasniflanganda ularda 
qaytarilmasligi alomatlari boimaydi, shu bois ushbu kreditlar bo‘yicha 
tegishli zaxiralar ajratilmaydi. Foizlar muddati o‘tgan ssudalar «Yaxshi» 
deb tasniflanishi mumkin emas.
Kreditlar «Standart» sifatida tasniflangan aktivlar bo‘yicha 
qaytarilmagan kredit summasining 10 foizi miqdorida zaxiralar tuzishi 
shart.
«Substandart» sifatida tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank asosiy 
qarzning toianmagan summasining 25 foiziga teng boigan zaxiralami 
shakllantirishi lozim.
«Shubhali» deb tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank asosiy qarz 
toianmagan siunmasining 50 foizi miqdorida zaxirani tashkil etishi 
shart.
Bank tomonidan 
berilgan 
kreditlar 
kamida 
180 
kunga 
kechiktirilganda bular «umidsiz» deb tasniflanadi. Umidsiz deb 
tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank asosiy qarzning toianmagan 
summasining 100 foizi miqdorida zaxiralar у aratishi kerak.
228

---

Bank aktivlari likvidli, ya’ni tez naqd mablag‘ga aylantirish 
imkoniyati boiishi kerak. Bank aktivlari likvidlilik nuqtayi nazaridan 
quyidagilarga boiinadi:
1. 
Yuqori likvidli aktivlar -
bevosita pul ko‘rinishidagi 
mablagiar boiib, ushbu aktivlar istalgan paytda bank maburiyatini 
bajarishga yo‘naltirilishi mumkin.
2. 
Qisqa muddatli likvidli aktivlar - qisqa muddatli kreditlar va 
ikkilamchi bozorga ega boimagan qimmatli qog‘ozlar.
3. 
Qiyin realizatsiya qilinadigan aktivlar - o‘rta va uzoq 
muddatli kreditlar, ikkilamchi bozorga ega boimagan qimmatli 
qog‘ozlar, pay ulushlari va boshqalar.
4. 
Past likvidli aktivlar - bankning asosiy vositalariga 
yo‘naltirilgan m ablagiar kiradi.
Xulosa qilib aytganda, banklaming aktiv operatsiyalari ulaming 
foydasini shakllantirishga xizmat qilish bilan birga, ma’lum darajadagi 
risklami vujudga kelishiga sabab boiadi. Banklar aktiv operatsiyalami 
bajarishda asosiy e’tibomi mavjud risklaming darajasini pasaytirish 
orqali balansning likvidligini ta’minlashga qaratadi.