A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

10.4. Banklaming iqtisodiyotdagi roli
Banklaming mohiyati va funksiyalari, shuningdek, bajaradigan 
operatsiyalari va ko‘rsatadigan xizmatlari ulaming iqtisodiyotdagi rolini 
belgilab beradi. Banklaming iqtisodiyotdagi roli deganda asosiy 
e’tibomi ulaming vujudga kelish omillari, rivojlanish jarayonlari va 
bajaradigan operatsiyalariga qaratish lozim. Banklaming roli ulaming 
funksiyalari kabi ma’lum darajadagi xususiyatlarga egadir. Banklar 
mulkiy jihatdan qanday shaklda tashkil topgan bolishidan qat’iy nazar, 
iqtisodiyotda umum ahamiyatga ega boigan operatsiyalami bajaradi. 
Shu bois ham banklar qanday mulkiy shaklda yoki ixtisoslikda tashkil 
topgan bolishidan qat’iy nazar, ular iqtisodiyotda alohida ahamiyat kasb 
etadi.
190

---

Banklaming iqtisodiyotdagi roli xususida so‘z ketganda, dastlab 
jamiyatda ulaming bajaradigan operatsiyalarini zarurligi va turlari, 
shuningdek, xo‘jalik yurituvchi subyektlar va aholining ularga bo‘lgan 
ehtiyoji doirasida so‘z yuritish maqsadga muvofiq. Bulaming barchasi 
banklaming iqtisodiyotdagi ahamiyatini anglatadi.
Albatta, banklaming iqtisodiyotdagi ahamiyati juda ko‘pqirrali 
bo‘lib, ulaming asosiylari quyidagilardan iborat:
• jamiyatdagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablagiami tegishli shartlar 
asosida o‘ziga jalb etadi;
• qo‘shimcha moliyaviy mablaglarga ehtiyoji mavjud xo‘jalik 
yurituvchi subyektlar va aholiga qaytarishlik, tolovlik, muddatlilik va 
ta’minlanganlik asosida mablagiar beradi;
• milliy 
valutaning 
emissiyasini 
tashkil 
etadi 
va uning 
barqarorligini ta’minlash doirasida pul - kredit siyosatini amalga 
oshiradi;
• pul aylanmasini tashkil etadi va uning tartibini belgilaydi;
• iqtisodiy munosabatlarga kirishuvchi subyektlar o‘rtasida hisob- 
kitob va tolovlami amalga oshirishda vositchilik qiladi;
• bozor ishtirokchilariga turli darajadagi komission va maslahat 
xizmatlarini amalga oshiradi;
• aholiga va mijozlarga trast va depozitar xizmatlarini taklif etadi.
Banklaming iqtisodiyotdagi rolining asosiy jihatlaridan biri,
jamiyatdagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablagiarini jamg‘arish asosida 
ulami iqtisodiyotning tegishli tarmoqlariga qayta taqsimlashda namoyon 
boiadi. 
Ma’lumki, 
jamiyatda 
faoliyat 
yurituvchi 
xo‘jalik 
subyektlarining asosiy maqsadi iqtisodiy foyda olishga qaratilgan. Shu 
bilan birga, ishlab chiqarish jarayoni turli tarmoqda turlicha bolganligi 
bois, ma’lum davrda ayrim xo‘jalik yurituvchi subyektlarda ishlab 
chiqarish jarayonini rivojlantirish uchun qo'shimcha moliyaviy 
mablaglarga ehtiyoj tugllsa, ayrimlarida, aksincha. Iqtisodiyot 
tarmoqlarida ishlab chiqarish siklining turli - tumanligi (qishloq 
xo‘jaligi, qayta ishlovchi korxonalar, qurilish sanoati va boshqalar) 
sababli, moliyaviy mablagiar vaqtinchalik ishlab chiqarish jarayonidan 
chetlashtiriladi. Bu jarayonda bir tomondan bir guruh iqtisodiyot 
tarmoqlarida qo‘shimcha moliyaviy mablaglarga nisbatan qo‘shimcha 
ehtiyojni keltirib chiqarsa, iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida 
mablagiaming ishlab chiqarishdan chetlashishini keltirib chiqaradi.
191

---

Bu ikki tomonning iqtisodiy manfaatlarini birlashtiruvchi moliyaviy 
tashkilot sifatida banklar maydonga chiqadi. Birinchi guruh iqtisodiyot 
tarmoqlarining vaqtinchalik bo‘sh pul mablaglarini tegishli shartlar 
asosida jalb etib, ushbu mablaglarga ehtiyoji boigan ikkinchi guruh 
iqtisodiyot tarmoqlariga, ya’ni qo‘shimcha moliyaviy resurslarga ehtiyoj 
sezgan xo‘jalik subyektlariga qayta taqsimlab beradi.
Bizningcha, ushbu munosabatlami bankdan bolak birorta 
moliyaviy tashkilot samarali va tez hal eta olmaydi. Banklaming ushbu 
o‘ziga xos jihati iqtisodiyotdagi rolini belgilaydi.
Banklaming iqtisodiyotda bajaradigan yana bir o‘ziga xos 
xususiyatlaridan biri, bu ulaming xo‘jalik yurituvchi subyektlar, aholi va 
davlat tashkilotlari o‘rtasida amalga oshiriladigan hisob-kitoblami 
tashkil etishi va ulaming ustidan tegishli nazorat ishlarini amalga 
oshirish hisoblanadi. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik 
subyektlari o‘rtasida har kuni bir necha yuz minglab pul o‘tkazmalari 
amalga oshiriladi. Bulaming barchasi banklar tomonidan amalga 
oshiriladi va tartibga solib turiladi.
Banklaming iqtisodiyotdagi rolini yuqori yoki pastligiga qator 
omillar ta’sir qiladi. Ulaming asosiylari quyidagilardan iborat: