Битираётган мутахассисларни тайёрлашнинг сифатига қўйиладиган талабларнинг кескин ошиб кетгани, мураккаб масалаларни ечишга фанлараро ёндашувнинг зарурияти

 
KIRISH 
Hozirda kompyuter injiniringi va dasturiy injiniring, hamda ularga 
yondosh sohalar mutaxassislari – kompyuterlarda, kompyuter tizimlarida 
va kompyuter tarmoqlarida amalga oshirilayotgan ma’lumotlarni ishlash 
jarayonlarini qanday tashkil qilinganligini tushunishlari, hamda ulardan 
kundalik faoliyatlarida foydalana olishlari tobora muhim ahamiyatga ega 
bo‘lib bormoqda. 
Kompyuterda ma’lumotlarni ishlash jarayonlari, ya’ni hisoblash 
jarayonlarining qanday tashkil qilinganligi, ma’lumotlarni bir joydan 
boshqa joyga ko‘chirib yozish amallari, ma’lumotlar bazalari bilan ishlash, 
kompyuterda, kompyuter tizimlarida va kompyuter tarmoqlarida xavfsizlik 
choralarini amalga oshirish, hamda multimedia vositalari bilan ishlash 
uchun yaratilgan dasturiy vositalardan unumli foydalanish, ularni 
amaliyotda qo‘llashda – 
kompyuter arxitekturasiga
oid bilimlardan 
xabardor bo‘lishlik ham talab etilmoqda. Hozirda kompyuter va 
telekommunikatsion tarmoqlar asosida yaratilgan va yaratilayotgan turli xil 
tizimlarni, jumladan taqsimlangan va bulutli hisoblash tizimlari kabi 
tizimlarni ham, o‘ziga xos kompyuterlar deb qarash mumkin bo‘lmoqda.
Kompyuter arxitekturasi haqidagi ushbu fanni o‘rganish bilan talaba 
– kompyuterning qanday tuzilganligini, uning qanday ishlashi va 
dasturlanishiga oid bilimlarni o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 
Kompyuterning qanday tuzilganligi, qanday ishlashi va dasturlanishiga oid 
bilimlarni egallash natijasida talabaning kompyuter bilan mutaxassis 
sifatida muloqot qilish saviyasi va kompyuterning imkoniyatlaridan unumli 
foydalanish darajasi oshib boradi.
Hisoblash texnikasi sohasi, hususan kompyuterlarning qanday 
tuzilganligiga oid nashr qilingan adabiyotlarda asosiy e’tibor, kompyuterni 
tashkil etuvchi apparat vositalarning qanday tuzilganligi, nima uchun 
mo‘ljallanganligi, hamda qanday ko‘rsatgichlar asosida ularni tavsiflash 
mumkinligiga qaratilgan. Ushbu adabiyotlar ko‘proq kompyuterning 
apparat 
qismi 
bilangina 
shug‘ullanuvchi 
mutaxassislar 
uchun 
mo‘ljallangandir.
Ohirigi 10-15 yillar davomidagi rivojlanish shuni ko‘rsatdiki, 
kompyuterni o‘zining faoliyatida qo‘llayotgan har-bir soha mutaxassisi, 
ayniqsa kompyuter injiniringi, dasturiy injiniring va telekommunikatsiya 

---

4 
kabi sohalar mutaxassislari uchun – kompyuterni tashkil qiluvchi apparat 
va dasturiy vositalarini birgalikda o‘rganish maqsadga muvofiq ekan. 
Kompyuterning apparat va dasturiy vositalarini birgalikda o‘rganish 
deganda, kompyuter va kompyuter tarkibiga kiradigan qurilmalarni qanday 
tuzilganligi bilan birga, ularda ma’lumotlarni ishlash jarayonlari qanday 
amalga oshirilishini ham o‘rganish tushuniladi. Bunda ma’lumotlarni 
ishlash dasturlari qanday algoritmlar asosida tuzilganligi, ushbu 
algoritmlarni so‘z bilan ifodalashdan tortib, to amaliy dastur sifatida 
shakllanish bosqichlarini mukammal bilish kerak bo‘ladi. 
Ushbu o‘quv qo‘llanmaning birinchi bobida zamonaviy kompyuter 
arxitekturasiga oid asosiy tushunchalar, hamda kompyuterning raqamli va 
mantiqiy asoslariga oid ma’lumotlar keltiriladi. Unda kompyuterning 
apparat ta’minoti hisoblangan raqamli mantiqiy sath ob’ektlari – ventillar, 
oddiy mantiqiy funksiyalarni bajaruvchi elementlar, xotira elementlari 
hisoblangan triggerlar, ular asosida qurilgan registrlar qanday tuzilganligi 
va ularning kompyuter arxitekturasida tutgan o‘rni haqida tushuntirishlar 
beriladi.
Ikkinchi bobda kompyuterning asosiy va yordamchi xotira 
qurilmalari qanday tuzilganliklari haqida so‘z yuritiladi. Bunda asosiy 
e’tibor ikkilik ko‘rinishda ifodalangan ma’lumotlarni xotiraga yozish, 
saqlash, adreslash va xotiraga murojaat qilish qanday amalga oshirilganligi 
ko‘rib chiqiladi.
Uchinchi bobda kompyuterlar protsessorlarning tuzilishlari va qanday 
ishlashlarini tushuntirish amalga oshirilgan. Unda sakkiz, o‘n olti va o‘ttiz 
ikki razryadli protsessorlarning tuzilishlari va qanday ishlashlari ularni 
o‘zaro taqqoslashlar bilan keltirilgan. Ushbu bobda zamonaviy 
kompyuterlar protsessorlari – Intel Core i7, UltraSPARC III, OMAP4430 
va ATmega168 protsessorlari, hamda parallel kompyuter arxitekturalariga 
oid ma’lumotlar bilan ham tanishtiriladi. 
To‘rtinchi bob Assembler tilida dasturlash asoslarini o‘rganishga 
bag‘ishlanadi. Unda asosiy e’tibor Assembler tilida yozilgan dasturlarni 
o‘rganish va tuzish asosida kompyuter arxitekturasining tuzilishini qanday 
ekanligini mukammalroq tushinib olish mumkinligi ta’kidlangan. 
Beshinchi bobda kompyuterga ma’lumotlarni kiritish-chiqarish 
arxitekturasi, kompyuterning shinalari va ularning ishlash tamoillari haqida 
so‘z yuritilgan. Hozirda ishlab chiqarilayotgan kompyuterlarda 

---

5 
qo‘llanilayotgan PCI, PCI Exspress va USB shinalarining tuzilishlari va 
xususiyatlari ko‘rib chiqilgan.