6-Mavzu. Axloqiy qadriyatlar falsafasi (Etika) Reja

regulyativ yoki tartibga solish
- xulq-atvor normalari, printsiplari, qoidalarini 
belgilash; 
nazorat qilish
– me`yorlarning bajarilishi ustidan jamoatchilikning qoralashi va/yoki 
shaxsning o`z vijdoni asosida nazorat o`rnatish; 
integratsiya
- insoniyatning birligini va insonning ma`naviy dunyosining yaxlitligini 
saqlash; 
tarbiyaviy
– fazilatlar va to`g`ri, asoslangan ma`naviy tanlovni amalga oshirish 
qobiliyatini shakllantirish. 
Axloq va uning funktsiyalari ta`rifi etika va boshqa fanlar o`rtasidagi muhim farqni 
ifodalaydi. Agar har qanday fan borliqda mavjud bo`lgan narsaga qiziqsa, axloq esa 
nima bo`lishi kerakligi bilan qiziqadi. Ko`pgina ilmiy mulohazalar faktlarni tasvirlaydi 
(masalan, «Suv 100 daraja Selsiyda qaynaydi»), etika esa normalarni belgilaydi yoki 
xatti-harakatlarni baholaydi (masalan, «Siz va`dangizni bajarishingiz kerak» yoki 
«Xiyonat yomon»). 
Axloqiy me`yorlar. 
Axloq 
me`yorlar
i urf-odatlar va huquqiy 
me`yorlar
dan farq 
qiladi. 
 
Urf-odatlar - muayyan vaziyatdagi ommaviy xatti-harakatlarning tarixan shakllangan 
stereotipidir. Ular axloqiy me`yorlardan quyidagicha farq qiladi:
urf-odatlarga rioya qilish uning talablariga so`zsiz va tom ma`noda bo`ysunishni 
anglatadi, axloqiy me`yorlar esa insonning anglangan va erkin tanlashini ko`zda tutadi;
urf-odatlar turli xalqlar, davrlar, ijtimoiy guruhlar uchun turli xildir, axloq esa 
universaldir - u butun insoniyat uchun umumiy me`yorlarni belgilaydi;
urf-odatlarni bajarish ko`pincha odat va atrofdagilarning noroziligidan qo`rqishga 
asoslanadi, axloq esa burch hissiga asoslanadi va uyat va afsuslanish hissi bilan qo`llab-
quvvatlanadi. 
Huquq
- bu umumiy majburiy xususiyatga ega bo`lgan huquqiy me`yorlar tizimi. 
Huquq me`yorlari axloqiy me`yorlardan bir qator xususiyatlar bilan farq qiladi:
qonun davlat tomonidan sanktsiyalanadi, axloq esa shaxsiy e`tiqod va jamoatchilik 
fikriga asoslanadi; 
huquqiy normalar majburiy, axloqiy me`yorlar esa amalga oshirish uchun ixtiyoriy 
(istalgan bo`lsa-da); 
huquqiy me`yorlar qonunlarda, konstitutsiyada va hokazolarda hujjatlashtirilgan, 
axloqiy me`yorlar esa yozilmagan va og`zaki ravishda avloddan avlodga o`tishi 
mumkin; 

---

huquqiy me`yorlarni bajarmaganlik uchun ma`muriy yoki jinoiy javobgarlik (masalan, 
jarima yoki ozodlikni cheklash) mavjud, axloqiy sanktsiyalar esa jamoatchilik noroziligi 
va vijdon azobida ifodalanadi. 
Ba`zi axloqiy me`yorlar yuridik normalarga mos kelishi mumkin. Masalan, 
«o`g`irlamang» normasi. Siz savol berishingiz mumkin: «Nima uchun odam 
o`g`irlashni rad etadi?» Agar suddan qo`rqqan bo`lsa, unda sabab axloqiy emas, agar 
o`g`rilik yomon degan fikrga kelsak, unda bu harakat axloqiy negizlarga asoslangan. 
Ba`zi holatlarda qonun va axloq o`rtasida nizolar kelib chiqadi va inson o`zining 
axloqiy burchi deb bilgan narsa qonunni buzish bo`lishi mumkin (masalan, kimdir yaqin 
odamning hayotini saqlab qolish uchun dori-darmonni o`g`irlaydi). 
Dastlabki davrlarda axloqiy qonunlarni yaratish din bilan chambarchas bog`liq edi, bu 
esa axloqni ilohiy vahiydan keltirib chiqaradi va me`yorlarning bajarilmasligini gunoh 
deb biladi. Barcha dinlar hamma imonlilar uchun majburiy bo`lgan axloqiy amrlar 
to`plamini taqdim etadi. 
Turli dinlarda axloqiy me`yorlar bo`yicha kelishmovchiliklar yo`q: qotillik, o`g`irlik, 
yolg`on, zinokorlik har uch dunyo dinlarida gunoh deb hisoblanadi. 
Jamiyatning ma`naviy hayotining boshqa sohalaridan (fan, san`at, din) farqli o`laroq, 
axloq uyushgan faoliyat sohasi emas. Oddiy qilib aytganda, jamiyatda axloqning 
ishlashi va rivojlanishini ta`minlaydigan biron bir institut mavjud emas. Va shuning 
uchun, ehtimol, axloqning rivojlanishini so`zning odatiy ma`nosida (ilm-fan, din va 
boshqalarni boshqarishdek) boshqarish mumkin emas. Agar biz fan va san`at rivojiga 
ma`lum mablag `sarf qilsak, bir muncha vaqt o`tgach biz sezilarli natijalarni kutishga 
haqlimiz; axloq masalasida, bu mumkin emas. Axloq hamma narsani qamrab oladi va 
ayni paytda u tutib bo`lmaydigan darajada. 
Axloqiy talablar va baholashlar inson hayoti va faoliyatining barcha sohalariga kirib 
boradi.
Aksariyat axloqiy talablar tashqi maqsadga muvofiqlikka (buni bajaring va siz 
muvaffaqiyat qozonasiz yoki baxtli bo`lasiz) emas, balki axloqiy burchga (sizning 
vazifangiz buni talab qilganligi sababli buni bajaring)murojaat qiladi, ya`ni imperativ - 
to`g`ridan-to`g`ri va shartsiz buyruq shakliga ega. Odamlar axloq qoidalarining qat`iy 
bajarilishi har doim ham hayotda muvaffaqiyatga olib kelavermasligiga ishonishgan, 
shunga qaramay axloq uning talablariga qat`iy rioya qilishni talab qilishni davom 
ettiradi. Bu hodisani faqat bitta narsa bilan izohlash mumkin: faqat butun jamiyat 
miqyosida, yakuniy tahlilda axloqiy ko`rsatmalarning bajarilishi o`zining to`liq 
ma`nosini topadi va ma`lum bir ijtimoiy ehtiyojga javob beradi.