Favqulodda vaziyatlarni bartaraf qilish hamda tizimni takomillashtirish

* * * 

---

271 
TEKSTIL ISHLAB CHIQARISH KORXONASINING IP-YIGIRUV VA 
ISHLAB CHIQARISH SEXLARIDA YONG‘IN XAVFSIZLIGINI 
TA’MINLASHNING SAMARALI USLUBLARINI ISHLAB CHIQISH. 
I.R.Talibdjanov (FVV Akademiyasi), 
M.Sh.Poyonov (FVV Akademiyasi kursanti)
ugungi kunda mamalakatimizni modernizatsiya va isloh qilish 
bo‘yicha amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli iqtisodiy, siyosiy, 
ijtimoiy va huquqiy islohatlar ko‘p jihatdan yurtimiz aholisining 
aksariyat qismi yashaydigan qishloqlarimizni obod va farovon etish, qishloq 
ahlining turmush madaniyatini yuksaltirish bilan uzviy bog‘liq ekani hech kimga 
sir emas. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda, Vatanimiz 
taraqqiyotida tutgan o‘rni va ahamiyati beqiyos bo‘lgan qishloq ahlining hayotini 
zamonaviy mezonlarga ko‘tarish va umuman, qishloq xo‘jaligi sohasi rivojiga rivoj 
qo‘shish, uning samaradorligini oshirish bugungi kunda eng dolzarb, hayotning 
o‘zi talab qilayotgan muhim bir vazifaga aylanmoqda. 
Qishloq xo‘jaligining respublika sharoitida yetishtiriladigan mahsulotlardan 
biri bu paxta xom ashyosini yetishtirish hisoblanadi. Bu borada esa O‘zbekiston 
dunyoda o‘z mavqeiga ega.
Strategik ahamiyatga ega bo‘lgan ushbu maxsulotni xavfsizligini jumladan 
yong‘in xavfsizligini ta’minlash muhim axamiyatga ega xisoblanadi.
Paxta tolasini yong‘indan muxofaza qilish uchun uning yong‘in xavfi 
ko‘rsatgichlari muxim o‘rin tutadi. Ma’lumki paxta tolasi - sof xujayralardan 
tashkil topgan, yuqori molekulyar bog‘li moddadan iborat bo‘lgan mahsulotdir. 
Katta molekulyar massaga ega bo‘lganligi, erituvchilarga chidamliligi hamda 
mexanik xossalarining yuqoriligi unga xos xususiyatlarga kiradi.
Paxta, yonuvchi tolasimon yengil alangalanuvchi material (modda), yondirish 
manbaini uzoq vaqt ta’siri natijasida cho‘g‘lanib yonish xususiyatiga ega va bunda 
yonish natijasida hosil bo‘lgan gazsimon moddalarni o‘ziga yutadi. Alangalanish 
harorati - 2100S; o‘z-o‘zidan yonish harorati – 4070S; o‘z-o‘zidan qizish harorati 
– 600S; paxta changining havodagi miqdori 44 - 90 g/m3 bo‘lganda portlovchan 
muhit; chang miqdori 395 g/m3 bo‘lganda portlash natijasida hosil bo‘ladigan 
maksimal bosim 630 kPa teng bo‘ladi; bosim oshishining tezligi 12,9-17,5 MPa/s; 
minimal yondirish energiyasi 25 mDj. Paxta azot va sulfat kislotasi, hamda 
oksidlovchilar bilan ta’sir qilganda o‘z-o‘zidan yonishga layoqatlidir. Paxtaga 
tekkan o‘simlik yog‘lari yengil oksidlanadi va uning o‘z-o‘zidan alangalanishiga 
olib keladi. 
Sodir bo‘layotgan yong‘inlarning taxlili asosida paxta xom ashyosini ochiq 
maydonlarda saqlayotgan buntlar va bunt guruhlari orasidagi yong‘inga qarshi 
oraliq masofa 1996 yilda ishlab chiqilgan QMQ 2.10.01-96 «Qishloq xo‘jaligi 
korxonalariing bosh tarxlari» asosida loyihalashtirilishi lozim. Paxtani qayta 
ishlash korxonalari va paxta tayyorlash punktlari hududidagi yopiq omborlardan 
qozonxonaning o‘choq bo‘limigacha bo‘lgan oraliq masofa 20 metrdan kam 
bo‘lmasligi kerak. 
B 

---

272 
Bundan tashqari, korxonalardagi bostirmalarda saqlanadigan paxta tolasidan, 
ortish platformalardan va ochiq maydondagi paxta tolasi saqlanayotgan 
shtabellardan bino va inshootlariga qadar bo‘lgan yong‘inga qarshi masofa QMQ 
2.10.01-96 «Qishloq xo‘jaligi korxonalarining bosh tarihlari»ning 3.21 bandi 
belgilanadi. Ochiq maydondagi og‘irligi 300 tonnagacha bo‘lgan paxta xom 
ashyosi saqlanadigan shtabellarning o‘lchami uzunasiga 22 metr, kengligi 11 metr 
va balandligi 8 metrgacha bo‘lishi lozim. 
Paxta tolalari faqat toy holatida saqlanadi, ochilib ketgan toylar (uringan 
toylar) alohida shtabellarga joylashtirilishi lozim. 
Ochiq maydonda saqlanadigan paxta tolalari shtabellari brezentlar bilan 
yopiladi va ular yerga qoqilgan qoziqlarga mahkamlab qo‘yiladi. Ochiq 
maydondagi to‘plab yig‘ilgan paxta tolalari ham brezentlar bilan yopiladi va ular 
yerga qoqilgan qoziqlarga mahkamlab qo‘yiladi. Paxta tolalarini yong‘indan 
saqlash oraliqlarida to‘plash, yig‘ish va saqlash man qilinadi.
Suyuq yonilg‘i bilan ishlaydigan lokomotivlarga bostirma va paxta tolasi 
shtabellaridan 30 metr uzoqlikda, yopiq omborlardan 15 metr uzoqlikda ishlashiga 
ruxsat etiladi. 
Har qanday holatda ham mashinalar, avtodrezina, avtokran, mototsikl va 
poyezd tortadigan mashinalarning (motovoz) paxta tolalari saqlanadigan, bostirma 
va paxta tolasi shtabellariga 3 metrdan kam bo‘lgan masofaga yaqinlashish man 
etiladi, traktorlar uchun oraliq masofa 10 metrdan kam bo‘lmasligi kerak. 
Paxta tolalari saqlanadigan maydonlarda chekish, ochiq olovdan foydalanish 
man etiladi. Chekish alohida ajratilgan xona yoki joylarda ruxsat etiladi. Yopiq 
turdagi ombor, shiypon, bostirmalar va shtabellar yaqinida «Chekish man etiladi» 
yozuvi bo‘lishi shart. Chekish ruxsat etilgan joylarda esa «Chekish uchun joy» 
yozuvi bo‘lishi kerak. 
Ochiq maydonlardagi toy paxta saqlanayotgan shtabellardan paxta chigitini 
saqlash omborlariga qadar bo‘lgan yong‘inga qarshi masofa QMQ 2.10.01-96 
«Qishloq xo‘jaligi korxonalariing bosh tarxlari» 3.22 bandi qabul qilinadi. 
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng paxta xomashyosini saqlashga 
va qayta ishlashga bo‘lgan talablarning o‘sganligi hamda mavjudlari rekonstrksiya 
qilinishi munosabati bilan QMQ 2.10.01-96 «Qishloq xo‘jaligi korxonalariing bosh 
tarxlari» meyoriy hujjatining talablariga mos keltirilishi paxta xomashyosini 
yong‘indan saqlab qolishga o‘z ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi.