"iqtisodiyot va menejment "

Jismoniy eskirish
deganda asosiy fondlarning ishlab chiqarish jarayonida 
foydalanishi natijasida butunlay yoki qisman to`zishi, yemirilishi tushuniladi. 
Ma`lum vaqt o`tgandan keyin ishlab chiqarishда ishlab turgan mehnat qurollari ishga 
butunlay va qisman jismoniy yaroqsiz bo`lib qoladi, bunday hollarda ular yangisi 
bilan almashtiriladi yoki ayrim qismlari kapital ta’mir yoki modernizatsiya qilinadi. 
Jismoniy eskirish natijasida asosiy fondlarning qiymati yo`q bo`lib ketmaydi, balki 
tayyorlangan mahsulot qiymatiga ko`chiriladi. 
Korxonalarda faqatgina amalda ishlayotgan mashina va asbob-uskunalargina 
to`zimay, balki bekor turganlari ham to`ziydi (yemiriladi). Mashina va asbob-
uskunalarning jismoniy eskirish miqdori ularning xizmat qilish muddati va to`zish 
(yemirilish) darajasiga nisbatan aniqlanadi. 
Fan-texnika taraqqiyoti va mehnat unumdorligining o`sishi tufayli ishlab turgan 
mashina va asbob-uskunalar qiymatining kamaytirilishi hamda eskilariga nisbatan 
unumli va tejamli yangi mashinalar kashf etilishi, ularning ishlab chiqarishga joriy 
qilinishi natijasida ishlatilayotgan mashinalarning jismoniy yeyilish muddati 
tugamasdan turib qadrsizlanishi - asosiy fondlarning 
ma`naviy eskirishi
deb ataladi. 
Ma`naviy eskirish fondlarning bahosini vaqti-vaqti bilan qayta ko`rib chiqishni ko`p 
jihatdan zarur qilib qo`yadi. Eskirgan asosiy fondlarni yangilari bilan almashtirish 
rejali ravishda eng kam mehnat va mablag’ sarf qilish yo`li bilan amalga oshiriladi. 

---

73 
Asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonida asta-sekin eskirib, o`z qiymatining 
ma`lum qismini 
amortizatsiya 
sifatida ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulot 
qiymatiga oz-ozdan ko`chirib boradi. 
Amortizatsiya
- (lotincha amortisatio - qoplash), asosiy kapital (fondlar) 
amortizatsiyasi - asosiy kapital (mashina va mexanizmlar, jihozlar va uskunalar, 
binolar va inshootlar)ning ekspluatatsiya jarayoniда eskirishi va ayni paytda ular 
qiymatining muayyan davr davomida ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulotga o`tib 
borishi.
1
Asosiy vositalar moddiy yoki jismonan va ma`nan eskiradi. Moddiy eskirish 
mehnat vositalaridan foydalanish jadalligi va uning korxonada ishlatilgan muddatlari 
bilan belgilanadi. Ma`naviy eskirish fan va texnika taraqqiyoti natijasida mehnat 
vositalarining arzonlashuvi hamda iqtisodiy jihatdan mukammal bo`lgan yangi 
mehnat vositalarining yaratilishi va joriy qilinishi bilan bog’liq. Amortizatsiya 
me`yori asosiy fondlar turiga, xizmat qilish muddatiga ko`ra tabaqalashtiriladi. 
Amortizatsiya qiymati ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxiga kiritib boriladi. 
Mahsulot sotilgach, bu qiymat amortizatsiya ajratmalari ko`rinishida eskirgan jihozlar 
o`rniga yangisini sotib olish uchun zarur bo`lgan mablag’lar summasi tarzida 
jamg’ariladi.