Август 2020 10-қисм

Август 2020 10-қисм
Тошкент
MUSTAQIL FIKRLASH - SOG‘LOM MA’NAVIYATNING MEZONI SIFATIDA.
Abduraxmonova Mahmudaxon Botirjonovna
Shahrixon tumani 9-maktabning boshlang’ich sinf o’qituvchisi
Annotatsiya. 
Ushbu maqolada guruhdagi hamkorlikdagi faoliyat insonlar idroki va xotiras-
ining о’sishiga ijobiy ta‘sir kо’rsatib, fikrlash jarayonini tezlashtirishi va faoliyatni sama
-
raliroq qilishi haqidagi ilg’or fikrlar ilgari surilgan.
Kalit so’zlar: 
“miyani zabt etish”, mantiqiylik, individual tafakkur, tafakkur operatsiyalari, 
analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, mavhumlashtirish.
Har bir shaxs o’zidagi tafakkur va fikrlash jarayonlarining o’ziga xos tomonini bil
-
gan holda uni o’stirish yо’llarini bilishi kerak. Oxirgi yillarda psixologlarning о’tkazgan
tadqiqotlari va kuzatishlari shuni kо’rsatdiki, fikrlash jarayonlarini guruh sharoitida, dars 
paytida ham о’stirish va bunga qisqa yо’llar bilan erishish mumkin ekan. Tadqiqotch
-
ilarning fikricha, guruhdagi hamkorlikdagi faoliyat insonlar idroki va xotirasining о’sishiga
ijobiy ta‘sir kо’rsatib, fikrlash jarayonini tezlashtiradi va faoliyatni samaraliroq qiladi.
Ayrim juda jiddiy va murakkab ijod daqiqalarini inobatga olmaganda, yaxshi tashkil
etilgan dars jarayoni, undagi faoliyat shakli individual tafakkurning ham rivojlanishiga
ijobiy ta‘sir kо’rsatadi. Shu narsa isbot qilinganki, jamoada ishlash ko’plab nostandart
fikrlarning tug’ilishi, ularning ichidan eng yaxshilarining saralanishi va yangidan yangi 
g’oyalarning paydo bо’lishiga sabab bо’larkan.
Ana shunday samara beruvchi metodikalardan biri “breynstorming” deb atalib, uning
lug’aviy ma‘nosi “miyani zabt etish”dir (“mozgovaya ataka” ruscha - “brain storming” 
ingl.). Uni o’tkazish quyidagi tamoyillarga asoslangan: Ba‘zi intellektual masalalarni yechish
-
da bitta yechim bilan cheklanib bo’lmaydi va shu maqsadda ijodiy fikrlovchilar guruhi
tashkil etiladi va bu jarayonda «gruppaviy effekt» bo’lishi kutiladi. Guruh ishi tez va
optimal qarorlar qabul qilishga qaratilgan bo’ladi va bunda alohida ayrim individual qaro-
rlarga ta‘sirlanishga yo’l qo’yilmaydi. Guruhga shunday kishilar kiritiladiki, ular bir-birlar
-
idan fikrlash uslublarining noyobligi bilan farq qiladilar. Masalan, kimdadir mantiqiylik
ustun, kimdir kreaktiv, kimdir tanqidchi va shunga o’xshash. Guruhda shunday ijodiylik ruhi
bo’lishi kerakki, har kim xohlagan fikrini bemalol aytaveradi, u yoki bu fikr tanqid qilinishi 
mumkin, lekin uning egasi tanqid qilinmaydi. Bunday sharoitda o’rtacha intellektual darajaga 
ega bo’lgan shaxs ham shunday fikrlar izxor qila boshlaydiki, ular alohida qolgan paytida sira 
ham miyaga kelmagan bo’lardi. Bu jarayon oliy o’kuv yurtlarida darslarda ham qo’llanilishi
mumkin, faqat uning yuqoridagi tamoyillari inobatga olinishi va guruhda o’zaro hamjihat-
lik muhiti bo’lishi kerak. Shaxs o’z fikrini bayon etishi, boshqalarni tushunishida tafakkur
muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun tafakkurning turlari: mantiqiy, nazariy. amaliy, 
konvergent, divergent, produktiv, reproduktiv, ko’rgazmali harakat, ko’rgazmali obrazlini
bilish, tafakkur shakllari: tushuncha, hukm, xulosalarni bilish, tafakkur operatsiyalari:
analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, mavhumlashtirishni bilish zarur. Mustaqil fikrlash
– o’quvchi-yoshlarda atrof-borliq to’g’risida xolis va obyektiv tasavvurlarning shakllani-
shi uchun psixologik shart-sharoit bo’lib, yoshlarda mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish 
va erkin fikrlashni tarbiyalash muhimdir. Tafakkur olamida ijodiy fikrlashning о‘rni Bugungi
kunda ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖da qo’yilgan vazifalardan kelib chiqqan holda
o’quvchilarni ijodiy fikrlashga o’rgatish muammosi oliy ta‘limning o’z yechimini kutayotgan 
eng dolzarb muammolaridan biriga aylanib qoldi.
Xo’sh, ijodiy fikrlash o’zi nima? Uning fikrlashning boshqa turlari bilan munosabati, 
ular orasida tutgan o’rni va mavqei qanday? Yer yuzidagi eng murakkab va noyob mavjudot
— bu insondir. Yashash qonunlari uni atrof olamni o’zgartira borib, ko’nikib qolingan
hayotni ta‘minlash uchun uzluksiz fikrlash va ijod qilishga majburlaydi. Insonni fikrlash
va ijod jarayonlari yetarli darajada rang —barang va murakkab bo’lib, tor ma‘noda uni barcha 
xossalarini va qonuniyatlarini aniq tavsiflash qiyin. Shu sababli ijodiy fikrlashning 
aniq ilmiy ta‘rifi bugunga qadar mavjud emas. Shuning uchun bo’lsa kerak, fikrlash 
nazariyasining ko’zga kuringan namoyondalari ham fikrlashning bu noyob turini mahsuldor
yoki intuitiv fikrlash bilan bir o’ringa qo’yib qo’yadilar. Fikrimizning dalili sifatida quyidagilarni 

---

14