8
2-asosiy masala bo‘yicha darsning maqsadi:
Talabalarga adabiy
davrlashtirish haqida ma’lumot berish orqali adabiy hodisalarga tarixiy nuqtai
nazardan baho berishga o‘rgatadi.
Identiv o‘quv maqsadlari:
2.1. Talabalar adabiy davrlashtirish haqida ma’lumot oladi.
2.2. Davrlashtirishning adabiyot ilmidagi zarurat ekanligini biladi.
2.3. Davrlashtirishning tarix bilan aloqadorligiga amin bo‘ladi.
2-asosiy savolning bayoni:
Turkiy adabiyot tarixini tadrijiy tarixiy jarayon tarzida tasavvur etish uchun
davrlashtirish taqozo etiladi. Buning uchun turkiy adabiyot tarixini turkiylarning
ijtimoiy-siyosiy tarixi,
ijtimoiy, madaniy taraqqiyoti bosqichlari asosida
davrlashtirish maqbuldir. Darhaqiqat, adabiyot tarixi xalq tarixining ajralmas bir
qismidir. Badiiy adabiyotning taraqqiyoti jamiyatning
umumiy taraqqiyoti bilan
uzviy ravishda bog‘liqdir.
Sho‘ro davrida milliy adabiyotni davrlashtirish muammosiga ham sog‘lom
tafakkur nuqtai nazardan yondoshilmay, adabiyotning san’at va estetik hodisa
ekanligi hisobga olinmadi. Shuning uchun ham adabiyotning taraqqiyoti to‘lig‘icha
jamiyat tarixidagi davrlarga mos keladigan bosqichlardan iborat deb qaraldi.
Adabiy shaxslarga munosabat, badiiy matnlar tahlili va talqini bobida ham sinfiy-
partiyaviy yondoshuv ustuvor bo‘ldi. Bu nosog‘lom va g‘ayriilmiy yondoshuvlarni
bartaraf etish, bo‘lajak filologlarning adabiyotshunoslikdagi eng so‘nggi va
sog‘lom ilmiy qarashlardan xabardorligini ta’minlash uchun ham adabiyot tarixiga
yangicha yondoshish ehtiyoji paydo bo‘ldi.
O‘zbek adabiyoti tarixini davrlashtirish uchun mezon sifatida ma’lum bir
adabiy-tarixiy jarayonni asos qilib olish maqsadga muvofiq. Masalan, islomgacha
bo‘lgan davrdagi adabiy jarayon islom davridagi adabiyotdan ham mazmunan,
ham paydo bo‘lish jihatidan farq qiladi. Islomgacha bo‘lgan
davrdagi adabiyot
shomonlik, buddaviylik, moniylik diniy oqimlarisiz rivojlanishi mumkin emas edi.
Qolaversa, islomdan oldingi adabiy yodgorliklarga tom ma’nodagi yozma adabiyot
sifatida qaralmadi. Bu davrdagi adabiy yodgorliklarning o‘ziga xos mezonlari
9
borligi va ana shu mezonlar davrlashtirishning asosi bo‘lishi kerakligi bugungi
kunda ma’lum.
Badiiy tafakkur tushunchasi diniy oqimlar, xudolar, mifologik qahramonlar,
tarixiy shaxslar to‘g‘risidagi mif va afsonalarni qamrab olib,
mazkur omillar
qadimgi turkiy adabiyotning yuzaga kelishiga zamin bo‘ldi. Qadimgi turkiy
adabiyot borasida so‘z ketganda, odatda aksariyat hollarda O‘rxun-Enasoy
yozuvidagi yodgorliklar tilga olinadi. Lekin qadimgi turkiy adabiyot faqat shu
yodgorliklar bilan cheklangan emas. O‘rxun-Enasoy yodgorliklari
qadimgi turkiy
adabiyotning bir qatlami xolos. O‘rta Osiyoda faol harakatda bo‘lgan shomonlik,
moniylik, budda kabi diniy oqimlar ham alohida-alohida oqimdagi turkiy
adabiyotni shakllantirdi. Shu boisdan endilikda qadimgi turkiy adabiyotga kengroq
qarash maqsadga muvofiqdir. Demak, qadimgi turkiy adabiyot shakllanishida
turkiy qavmlar e’tiqod qilgan diniy oqimlar ham katta rol o‘ynagani shubhasiz.
Shunday ekan, yuqoridagilardan kelib chiqib,
qadimgi turkiy adabiyotni
quyidagicha tasnif qilib o‘rganish mumkin:
1.
Moniylik oqimidagi qadimgi turkiy adabiyot.
2.
Shomonlik oqimidagi qadimgi turkiy adabiyot.
3.
Buddaviylik oqimidagi qadimgi turkiy adabiyot.
Moniylik, shomonlik, buddaviylik diniy oqimlarining Markaziy Osiyoda
paydo bo‘lish tarixi turlichadir. Xususan, shomonlik Markaziy Osiyoda azaldan
mavjud bo‘lgan bo‘lsa, buddaviylik diniy oqim sifatida milodning boshlarida kirib
kela boshladi. Moniylik oqimining kirib kelishida ham o‘ziga xos omillar mavjud.
Shu tariqa bu oqimlardagi adabiyotning har birini
qadimgi turkiy adabiyotning
alohida-alohida ko‘rinishlari sifatida baholash lozim.
Xullas, turkiylarga aloqador yozma adabiyotning shakllanishi uzoq
o‘tmishga borib taqaladi. Hozircha bizga ma’lum bo‘lgan turkiy yozma adabiyot
namunalari turkiylar e’tiqod qilgan diniy oqimlar ta’sirida vujudga kelgan va ular
VI-VIII asrlarga mansub deb qaraladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
