Жараёни ва ўзбекистон ёшлари”

ИККИНЧИ ЙЎНАЛИШ:
ИЛМ-ФАН ТАРАҚҚИЁТИНИНГ 
ГЛОБАЛЛАШУВ ЖАРАЁНИГА 
ТАЪСИРИ

---

82
Дунё глобаллашув жараёни ва Ўзбекистон ёшлари
ГЛОБАЛЛАШУВ ЖАРАЁНИДА ЁШЛАРДА 
МЕҲНАТСЕВАРЛИК ТУЙҒУЛАРИНИ 
ШАКЛЛАНТИРИШДА АФОРИЗМЛАРДАН 
ФОЙДАЛАНИШ
Каримов Қаҳрамон Содиқович
Қўқон давлат педагогика институти 
Мактабгача ва бошланғич таълим факультети 
Ёшлар билан ишлаш бўйича декан ўринбосари 
Глобаллашув шароитида маънавий-ахлоқий тарбия тизимини янада тако-
миллаштириш, таълим-тарбия самарадорлигини ошириш, ёш авлоднинг маъна-
вий иммунитетини мустаҳкамлаш, уларда интернетдан фойдаланиш маданияти-
ни кучайтириш бугуннинг долзарб масалаларидан биридир.
Ана шундай шароитда фақатгина ўз фикри, тафаккури, уларни миллий ва 
умуминсоний қадриятлар уйғунлиги асосида ривожлантиришга ҳаракат қилган 
инсон, халқгина ўзини асраб қолиши мумкин. Ёшларимиз орасида умуминсо-
ний фазилатлар шаклланишида афоризмлардан фойдаланишнинг аҳамияти 
тўрисида тўхталиб ўтмоқчимиз.
Устозимнинг сўзлари ёдимда, “...муваффақият учун нима муҳим, истеъ-
дод ёки меҳнатсеварлик? Велосипед учун қайси ғилдирак муҳим олдими ёки 
орқаси?” Шуниси аниқки, ишчининг жисмоний ғайрати ,- деган эди М.Горкий- 
мўъжизалар яратишга қодир
21
. Бунинг учун табиат томонидан бериладиган 
алоҳида истеъдодни кутиб яшаш шарт эмас.
Инсоннинг мақсадга йўналтирилган фаолияти меҳнатдир. Меҳнат қилиш 
жараёнида инсоннинг дунёқараши, тафаккури ривожланади. У туфайли инсон 
ўзининг истеъдоди, қобилияти ва лаёқатини намоён эта олади. Меҳнатда инсон 
дунёқараши шаклланади, билим савияси кундан-кунга ортиб боради. Руҳий ва 
жисмоний комиллика эришади.
Нарса ва ҳодисалар, ҳолатларни, воқелик образларини эслаш, шунингдек, 
ижодий ҳаёл суриш жараёнига тасаввур
22
деб аталишини инобатга олсак, дарс 
жараёнларида нега талабаларга эркин ижодий фикрлаш муҳитини яратмасли-
гимиз керак? Касаллик туфайли зарарланган аъзо ва системаларни тиклаш учун 
махсус танлаб олинган турли жисмоний машқлар, беморни парвариш қилишга 
21
Tafakkur gulshani. Vladimir Vorontsov. G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti T., 
1989, 64-bet
22
Аминов М.Н. Тарбия. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”, Т.; 2010, 401-бет.

---

83
Дунё глобаллашув жараёни ва Ўзбекистон ёшлари
оид чиниқтириш усуллари ва гигиеник воситалар тизими ёрдамида даволаш 
бадан тарбияси амалга оширилишига қиёслаб қаралганда, шахс(талабалар)
нинг соғлом муҳит тарбиясида ўйлайманки, тассавур ва тафаккур қобилиятини 
ўстиришда ва соғлом фиклашда миллий қадрятларга мос, замон талабларидан 
келиб чиқиб, ўринли ишлатилган ҳикматли сўзлар ва афоризмлар албатта, ўз са-
марасини беради. Чунки, ҳикматли сўзлар ҳудди эрта тонгда нонушта вақтида 
нон устида сурилган сариёғ каби тотли бўлади. Ўз ички кечинмаларимизга на-
зар ташлаганимизда, одам руҳий мавжудот сифатида ўз вужуди ва кўнглида юз 
бераётган барча ҳиссий кечинмаларни ҳамиша тўлиқ изоҳлаб бера олмаслиги-
ни кўрамиз. Афаризмлар биз тарифлаш анчайин мушкул кечинмаларга қисқа ва 
лўнда шаклда барча учун тушунарли тилда баён этилган бўлади.
Ҳозирги кунда Қўқон давлат педагогика институтида жами 243 та академик 
гуруҳлар мавжуд. Биз фикр юритмоқчи бўлган мавзу олий таълим муассасалари-
да ҳар жума куни ташкил этиладиган “Ахборот ва мураббийлик соати” дарслари-
да меҳнатсеварлик туйғуларини талабалар-ёшларда шакллантиришда афаризм-
лардан фойдаланишнинг айрим фойдали хусусиятлари тўғрисида бўлади.
Сир эмаски, меҳнат тарбияси - тарбиянинг муҳим тури, шахсни шаклланти-
ришнинг зарур шартларидан бири бўлган педагогик жараён
23
. Меҳнат тарбия-
си кишидан ижтимоий фойдали меҳнатга ички эҳтиёж, инстизом, батартиблик, 
ташкилотчилик, ташаббускорлик ишчанлик, ишнинг кўзини билиш сингари 
сифатларни қарор топтиришга хизмат қилади. Меҳнат инсон эҳтиёжларини 
қондиришнинг бирламчи ва асосий воситаси бўлганлиги учун ҳам меҳнат тар-
бияси тарбиянинг бошқа ҳамма турларидан олдин пайдо бўлган.
Талабаларга меҳнат ва унга масъулият билан ёндашиш, меҳнатсеварлик 
ҳислатларига эга бўлишга онгли муносабатни ўргатишда ўқув даргоҳларининг 
ўрни катта ва масъулиятлидир.
Ҳаётимизни тез суръатлар билан безаб бораётган техника, технология, тур-
ли ихтиролар, электрон ва механик қурилмалар-у, уй-рўз-ор буюмлари жисмо-
ний меҳнатга нисбатан талабни бир қадар сусайтирмоқда.
“Виждонан бажарилган ҳар қандай меҳнат фойдалидир, бинобарин, у 
ҳурматга лойиқ” – дея бежиз таъкидламаган эди машҳур ғарб ёзувчиси Стен-
дал
24
. Қалбан ҳис этган ҳолда ҳар вазифа ва масалага жиддий ёндаша билиш эъ-
тиборга моликдир. 
Муҳаммад Ғаззолийнинг фикрича, инсон маънавий, руҳий оламини камол 
топтириш учун Дил-подшоҳ, Ақл-вазир бўлиб, Руҳ мамлакатини бошқариб ту-
риши керак
25
. 
Шарқ мутафаккирлари инсон руҳий оламида Ақлни пошдоҳ деб биладилар 
23
Аминов М.Н. Тарбия. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”, Т.; 2010, 279-бет.
24
Tafakkur gulshani. Vladimir Vorontsov. G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti T., 
1989, 64-bet

---

84
Дунё глобаллашув жараёни ва Ўзбекистон ёшлари
Инсонни Ақл-идрок соҳиби бўлгани учун эъзозлаш зарур, деб ҳисоблайдилар. 
Моҳиятан инсонийлик икки нарсага - Ақл-идрок ва қалбнинг гўзал интилишла-
рига таянади. Бундай талқин қилинган инсонийлик назаримда ахлоқий тушун-
чадир: инсонни, унинг манфаатларини ҳимоя қилиш, унинг фазилатларини ва 
руҳий эркинлигини қадрлаш асосий ўрин тутади
26
. 
Жоиз бўлса меҳнат иборасини шундай тарифлаган бўлар эдим, “Меҳнат ми-
соли кўнгил мусаввири мўйқалами. У қалб гўзаллигини яратишда асосий воси-
тадир” - албатта бу шахсий фикрим.
Талабанинг умумий лаёқати (юксак интеллекти, яхши хотираси, ижодий та-
саввури ва ҳоказо)ларидан ташқари шахсий лаёқати (математика ёки техникага, 
санъатга ёки гуманитар фанларга қизиқиш)га ҳам эътибор қаратиш муҳим.
Ўз шахсиятига, қобилиятига ортиқча баҳо бериш, ўзини бошқалардан 
юқори қўйиш, калондимоғлик оқибатида намоён бўладиган салбий ахлоқий 
сифат нима? – деган саволга ҳеч иккиланмай кибр дея жавоб берамиз. Аслида 
эса, “Оёғида тик турган деҳқон тиз чўккан олифтадан минг бора афзал” – дея 
изоҳлаган эди Б.Франклин
27
. 
“Ҳар бир одам – деган эди Нобель мукофоти совриндори Э.Хемингуей, -ни-
мадир бажармоқ учун дунёга келади. Ер юзида яшаб юрган ҳар бир инсоннинг 
ҳаётда ўз вазифаси бор.” Дарҳақиқат, ҳар бир шахс ўз ўрнига эга. Хусусан тала-
ба-ёшларнинг жамиятда тутган ўрни беқиёс. Бу борада айрим мулоҳазаларга 
диққатимизни қаратсак. Инфантилизм тушунчасига назар ташласак, катталарда 
болаларга хос бўлган морфологик, физиологик ва руҳий ҳолатларнинг сақланиб 
қолиши билан ифодаланадиган ҳолат
28
тўғрисида айтилган атама эканлигига 
амин бўламиз.
Инсон боласи тайёр меҳнатсеварлик туйғуси билан дунёга келмайди. У аста-
секин тарбия жараёнида таркиб топиб боради.
“Шон-шараф меҳнатнинг қўлида” – дея ҳаққоний сўзларни айтган эди буюк 
рассом Леонардо да Винчи. Ижодкорлик, ташаббускорлик, масъулият ҳисси, 
ишбилармонлик, ҳисоб-китобга моҳирлик, изланувчанлик, сабр-матонатли 
бўлиш каби ижобий инсоний фазилатларга эга бўлиш ҳам катта бахт, ҳам кат-
та ютуқдир. Буни талаба-ёшларга биз педагог-мураббийлар тўғри, аниқ ва ўз 
вақтида етказиш, тўлақонли тушунтириш лозим.
Инсоннинг ўзи эса меҳнаткаш бўлиб, у туфайли ўзининг истеъдоди, 
қобилияти, лаёқатини намоён этади. Меҳнат жараёнида инсоннинг дунёқараши 
25
Ғаззолий З.М.Кимёи саодат. –Т.; Камалак, 1994, 13-бет.
26
Жакбаров М. Комил инсон ғоясининг тарихий-фалсафий негизлари. “Тафаккур”, Т.: 2011, 87-
бет
27
Tafakkur gulshani. Vladimir Vorontsov. G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti T., 
1989, 65-bet
28
Аминов М.Н. Тарбия. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”, Т.; 2010, 163-бет.

---

85
Дунё глобаллашув жараёни ва Ўзбекистон ёшлари
кенгайиб, билим савияси ошиб, ўз-ўзини жисмоний ва маънавий жиҳатдан шак-
ллантириб боради. Ёшликда пухта эгалланган ҳунар, меҳнат малакалари инсон 
умрининг охиригача роҳат-фароғатда турмуш кечиришининг гаровидир.
Бугунги кунда мустақил ёш республикамизда тобора кенгайиб, ўз шаклини 
ўзгартириб бораётган ғарбона ахлоқсизликни эса аксарият ғўр ва тажрибасиз 
ёшлар “европача маданият” ва “эркинлик” сифатида қабул қилишга интилиш 
ва алданиб қолиш ҳеч гап эмас. Умуман, бундай хавф-хатарлар дунёдаги ялпи 
глобаллашув жараёнларини таъсирида, ахборот оламидаги янгиликлар билан 
ниқобланган ҳолда жамият ҳаётига шу қадар шиддат билан кириб келмоқдаки, 
уларнинг зарарли, тузатиб бўлмас оқибатини фақат кенг фикрлайдиган, ўзининг 
кимлиги, қандай буюк зотларнинг фарзанди эканини чуқур англайдиган, юксак 
манавиятли одамларгина тушуниши мумкин.