Qurilish materiallari, buyumlari va konstruktsiyalarini ishlab chiqarish

17-Mavzu
:
 Er osti suvlarining harakat qonunlari
 
Reja: 
1. Darsiy qonuni, filtrasiyahaqida tushuncha. 
 
2. Suv chiqarish inshootlari, ularning turlariva suv sarfini hisoblash.
3. Yer osti suvlarining
zaxirasi, balansi va ularning turlari.
Ko‘plab qurilish, sanoat, turar joy binolari, to‘g‘onlar, temir yo‘l va avtomobil 
yo‘llari qurish masalalarida Yer osti suvlarini harakatlanish qonuniyatini bilish shartdir. 
Suvning harakatlanishida laminar va turbulent oqim harakati kuzatiladi. Suvning 
laminar harakati filg‘trlanishning asosiy qonuniyatiga bo‘ysunadi. Bosimsiz Yer osti 
suvlarining harakati gidravlik bosim yuqori (sathli) joydan, past bosimli joyga tomon 
harakatlanadi. (Rasm 7.11). 
Gidravlik bosimlar farqi 

H q H
1
- H
2
(I va II kesimda), suv II kesim tomon harakat 
kiladi. Grunt suvining harakat tezligi, bosimlar farqi va filg‘tratsiya yo‘li uzunligi 
l
ga 
bog‘liq. Bosim farqi (gidravlik gradient) 

H ni filg‘tratsiya yo‘li uzunligi 
l
ga nisbati J 
bilan belgilanadi va gidravlik gradient deb ataladi:
J═
l
H
(7.1) 
Grunt suvlarining parallel oqimi yag‘ni laminar harakati ular harakatining asosiy 
ko‘rinishi hisoblanadi va Darsi qonuniga bYsunadi. 
Bunday harakatni asosan qum, qumoq, qumloq jinslarda kuzatish mumkin. 
Suvning laminar harakatini tog‘ jinslari yoriqlarida ham kuzatish mumkin. Suvning 
harakatlanish tezligi 300 – 400 m/sutkadan oshganda girdob yoki turbulent harakati ham 
mag‘lum. Xarakatning bu turi yirik g‘ovakli va yoriqli tog‘ jinslarida kuzatiladi. Yer 
7.9 

---

94 
osti suvlarining harakat nazariyasi frantsuz olimi Darsi yaratgan qonun asosida 
quyidagicha ifodalanadi: 

H
F
K
Q
op


═
K
op
F

J
(7.2) 
bu Yerda: Q - oqim sarfi yag‘ni vaqt birligida filg‘trlanib oqib o‘tgan suv miqdori, 
m
3
/sut; K
f
- filg‘trlanish koeffitsienti, ya‘ni tog‘ jinsining o‘zidan suv o‘tkazish 
qobiliyati, m/sut; F - suv oqimining ko‘ndalang kesim yuzi, m2; 

- filg‘trlanish
yo‘lining uzunligi, m; 

H- suv bosimining farqi, m; Tenglamani ikki qismini F ga 
taqsim qilib, Q/F ni filg‘trlanish tezligi 
ν
orqali belgilasak, 
ν
═ K
f
J bo‘ladi. 
Demak, Darsi qonuniga kura, tog‘ jinslaridagi suvning filtrlanishi yoki harakat tezligi 
ν
bosim gradienti yoki oqim qiyaligi J ga to‘g‘ri proportsional. Agar J═
l
Н

═1 deb qabul 
qilinsa, unda 
ν
═ K

J tenglama 
ν
═ Kf ko‘rinishni oladi, ya‘ni bosim gradienti J═
l
Н

═1 
bo‘lganda filg‘trlanish koeffitsienti son jihatidan filg‘trlanish tezligiga tenglashadi. 
Darsi qonuni Yer osti suvlari dinamikasining asosiy qonunidir. Amaliy ishlarda bu 
qonun g‘ovakli suvga to‘yingan jinslar, mayda darzlari bo‘lgan darz ketgan jinslar 
shuningdek, darzlari mayda parchalangan materiallar bilan to‘lgan darzli jinslarda aniq 
natijalarni beradi. Filg‘trlanishning chiziqli qonuniyati suvning tezligi 0,5sm/sek 
(400m/sut) dan oshganda chetga og‘ishi kuzatiladi. CHunki tezlik bundan oshganda 
oqimning turbulent, yag‘ni girdobli harakati kuzatiladi. Suv oqimining turbulent 
harakati yirik g‘ovaklarda, ayniksa karstli bo‘shliqlarda uchraydi. 
Filg‘trlanishning chiziqli qonuniyati suv olinadigan inshootlar oldida, sung‘iy 
ravishda katta nishoblik va katta tezlik hosil kilinadigan joylardagi oqimlarda uchraydi. 
Turbulent oqimi SHezi-Krasnopolg‘skiy formulasi bo‘yicha aniqlanadi; 
Q
═
К

F
j
ν
═
К
j
(7.3) 
Bu Yerda; 
K
- Darsi formulasidagi yuza filg‘trlanish koeffitsientiga o‘xshash 
qiymatdir, formuladagi ko‘ndalang kesim yuza 
F
, 
filg‘trlanib o‘tayotgan butun 
oqimning yuzasidir, shu sababli filg‘trlanish tezligi 
ν
- ham suv oqimining o‘rtacha 
haqiqiy tezligi 
U
dan farq qiladi.
Haqiqiy tezlik (
U
)– 
nF
yuzali g‘ovaklikdagi suvning tezligi bo‘lib, bu Yerda 
n
- 
suv sig‘imli jinsning g‘ovakligidir. Haqiqiy tezlik 
U
:
U
═ 
n
V
nF
Q

(7.4) 
Uning o‘rtacha qiymati har doim filg‘trlanish tezligidan katta bo‘ladi. 
Oqimning haqiqiy tezligi, kerakli uchastkada tajriba yo‘li bilan aniqlanadi. 
Tajribada uchun qazilgan burg‘ qudug‘i yoki shurfdagi Yer ostidagi suvga turg‘un 
indikator (rang) tushiriladi va suvning harakat yo‘nalishi bo‘yicha bir necha metr 
uzoqlikda kovlangan kuzatish quduqda rangning sizib kelish vaqti aniqlanadi. Rangni 
oqib kelishi uchun ketgan vaqt, quduqlar orasidagi masofa aniqlanib, suv oqimining 
haqiqiy filg‘trlanish tezligini aniqlash mumkin.
Yer osti suvlarining harakati turli tabiiy sharoitlarda: filg‘trlanish xossalari bo‘lgan 
suv shimuvchi muhitlarda, suvli qatlamlar havzalarini yotishi va ularni ta‘minlashi,
bo‘shalishi xususiyatlari bilan bog‘liq holda, turli oraliqli ko‘rsatgichlarda bo‘ladi.

---

95 
Qurilishda amaliy masalalarni yechishda (xandaklarga suvni oqib kelishi, suv sarfi, 
filg‘trlanish) Yer osti suvlarini tabiiy sharoitlarda tarqalishini hisobga olish lozim. 
Hisoblashlardagi filg‘trlanish koeffitsienti tog‘ jinsining o‘zidan suv o‘tqazish 
qobiliyatini ko‘rsatadi. Filg‘trlanish koeffitsienti turli jinslarda turli kattaliklarda 
bo‘ladi. Ba‘zi bir tog‘ jinslari uchun filg‘trlanish koeffitsientlari 7.1- jadvalda 
ko‘rsatilgan 
Jinsning 
nomi 
Filg‘trlanish 
koeffitsienti m/sut 
Jins nomi 
Filg‘trlanish 
koeffitsienti m/sut 
Qumoqtuproq 
0,01- 0,1 
Yirik donali 
qum 
20-30 
Mayda zarrali 
qum 
1,0-10,0 
O‘rta 
yiriklikdagi 
qum 
10-20 
SHag‘al, tosh 
30-70 va undan ko‘p