Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №20 (том 5)

ФИО авторов:
G'afurov Azizbek Aminjonovich 
TATU (Muhammad Al-Xorazimiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalari 
Universiteti 
Kompyuter Tizimlarini loyixalash fakulteti 2- kurs magistri
Orziqulov Shoxrux Ismatullayevich 
TATU (Muhammad Al-Xorazimiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalari 
Universiteti 
Kompyuter Tizimlarini loyixalash fakulteti 2- kurs magistri
Zokirov Sanjar Zoxidjon o'g'li 
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti magistratura bo'limi Iqtisodiyotda axborot 
texnologiyalari va tizimlari yo'nalishi 1-kurs magistranti
ФИО научного руководителя: 
Igamberdiyev K.A.
t.f.n. dotsent AKT sohasida kasb talimi fakulteti dekani 
mualliflar 
Название публикации:
«KICHIK KORXONANING LOKAL TARMOQLARIDA 
QO'LLANILADIGAN 
KOMPYUTER 
TEXNOLOGIYALARI 
SAMARADORLIGINI HISOBLASH USULLARINI ISHLAB CHIQISH» 
Annontatsiya:
Ushbu maqolada
 
kichik korxonaning lokal tarmoqlarida 
qo'llaniladigan kompyuter texnologiyalari samaradorligini hisoblash usullarini 
ishlab chiqish haqida fikr yuritilgan.
Kalit so’zlar
;Lokal tarmoq, korxona, mehnat, unumdorlik, korxona, xarajat, 
texnologiya. 
 
Korxonada yangi texnologiyalarning joriy etilishi mehnat unumdorligini oshirib, yangi 
mahsulot turini ishlab chiqarish imkonini beradi. Kichik korxonada oddiy texnologik 
yangiliklarning joriy etilishi ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirishga, 
ko'rinishini yaxshilashga, ishlab chiqarish xarajatlarini kamayti-rishga imkon beradi. 
Tadbirkorlar yangi texnologiyalar bilan savdo yarmarkalariga tashrif buyurish, kichik 

---

939 
biznesni qo'llash agentliklari bilan aloqalar o'rnatish orqali tanishishlari mumkin. 
Yangi texnologiyalarning paydo bo'lishi iste'molchikar talablari o'zgarishi bilan bir 
vaqtda ro'y beradi. Korxona yangi texnologiyalarni yangi mahsulot va xizmatlarni 
yaratish uchun ishlatadi. Tadbirkorlar yangi texnologiyalardan foydalanish korxona 
faoliyatiga jiddiy ta'sir ko'rsatishini hisobga olishlari kerak. Tadbirkorlar yangi 
texnologiyaning potensial ta'siri va ma'nosi haqida ma'lumotga ega bo'lmasliklari 
mumkin, ammo ular ana shu yangiliklardan ularning biznesiga ijobiy ta'sir ko'rsata 
oladiganini aniqlab olishlari zarur. Odatda, kichik korxonalar egiluvchan bo'ladi va 
yangiliklarni o'zida osonroq joriy etadi, yangi mahsulot turlarini tezroq yaratadi. 
Ikkinchi tomondan, kichik korxonalar yangi tovarlar yaratib, ularni bozorga chiqarish 
uchun yetarli malaka, vaqt va mablag'ga ega bo'lmasliklari mumkin. 
Kichik korxonalar yangi mahsulotga real talabni aniqlashlari, qancha vaqt talab 
etilishini va bozorda vangi mahsulot paydo bo'lishining moliyaviy jihatlarini o'rganib 
zarur. Rejalashtirish va prognoz orqali ishlab chiqarishning joriy hajmi va yangi tovar 
ishlab chiqishga ta'sir eta oladigan texnologik o'zgarishlarni bashorat qilish mumkin. 
Yangi texnologiyalarni ishlab chiqish, ko'pchilik kichik korxonalarda bo'lmagan 
anchagina mablag'larni uzoq muddatga shu maqsadga jalb etishni taqozo etadi. Yangi 
texnologiyalar biznesga juda sezilarli ta'sir eta olishiga qaramay, tadbirkorlar kunlik 
muammolarning ko'pligi tufayli uzoq muddatli rejalashtirishga vaqt ajrata olishmaydi. 
Kichik korxonalar faqatgina yuqori raqobatbardoshlikka erisha oladigan vaqt va 
joydagina yangi mahsulot ishlab chiqarib, uni bozorga chiqarishi lozim. Kapital 
mablag'larning yo'qligi sababli, tadbirkorlar bozorda ro'y berayotgan o'zgarishlarga 
javob qayta-rishga'shay turishlari va mijozlarining kelajakdagi talablarini aniqlay 
olishlari kerak.
 
Lokal tarmoqda ishlashning asosiy afzalligi quyidagicha: ko’p marta foydalaniladigan 
rejimda dasturli modem, printerlar tarmog’idagi disklarning umumiy resurslardan va 
hamma kirishi mumkin bo’lgan diskda saqlanuvchi ma’lumotlardan foydalanish, 
shuningdek, bir Kompyuterdan boshqasiga axborot uzatish imkoniyati. Fayl serverli 
lokal tarmoqda ishlashning asosiy afzalliklarni sanab o’tamiz. 

---

940 
1. Shaxsiy umumiy foydalanuvchi ma’lumotlarni faylli - serverda saqlash 
imkoniyatining mavjudligi. Shu bois umumiy foydalaniladigan ma’lumotlar ustida bir 
vaqtda bir necha foydalanuvchi ishlay oladi (Matnlar, elektron jadval va ma’lumotlar 
bazasini ko’rib chiqish, o’qish), Net Ware vositasida fayl va kataloglar darajasidagi 
ma’lumotlar ko’p tomonlama ximoya qilinadi; umumiy ma’lumotlarning Excel, 
Access kabi tarmoqli amaliy dasturlangan maxsulotlar bilan yaratiladi. Ayni paytda 
dasturda belgilangan kirish uchun chegara tarmoq operasion tizimi orqali o’rnatilgan 
chegara doirasida bo’ladi. 
2. Ko’pgina foydalanuvchilar uchun zarur bo’ladigan dasturli vositani doimiy saqlash 
imkoniyati: U yagona nusxada fayl - server diskida bo’ladi. Shuni qayd etamizki, 
dasturli vositani bunday saqlash foydalanuvchi uchun ilk ish usullarini buzmaydi. 
ko’pgina foydalanuvchilar uchun zarur bo’lgan dasturli vositaga avvolo matn va grafik 
taxrirlovchi, elektron jadvallar, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi va boshqalar 
kiradi. Ko’rsatilgan imkoniyatlar orqali quydagi ishlarni bajarish mumkin: Ishchi 
stansiyalarining lokal diskni dasturlangan vositalarni saqlashdan ozod qilish hisobiga 
tashqi xotiradan unumli foydalanish; tarmoq operasion tizim ximoya vositasi bilan 
dasturli mahsulotlarni ishonchli saqlash; dasturli maxsulotlarni ishlashga layoqatli 
axvolda ishlab turishni va ularni yangilashni soddalashtirish, chunki ular fayl-serverda 
bir nusxada saqlanadi. 
3. Tarmoqning barcha Kompyuterlar o’rtasida axborot almashish. Ayni paytda 
tarmoqdan foydalanuvchilar o’rtasida dialog saqlanadi, shuningdek elektron pochta 
ishini tashkil etish imkoniyati ta’minlanadi. 
4. 
Bir 
yoki 
bir 
qancha 
umumtarmoq 
printerlarida 
tarmoqdagi 
barcha 
foydalanuvchilarning bir vaqtda yozishi. Bu paytda quyidagi omillar ta’minlanadi: har 
bir foydalanuvchining tarmoq printeriga kira olishi; 
5. Kuchli va sifatli printerdan foydalanish imkoniyati (malakasiz muomiladan 
himoyalangan holda); dasturli maxsulotlar sifatida bosishi O’qituvchi Kompyuterida 
bajarilgan ishlarni o’quvchilar Kompyuterida ko’rsatish; o’qituvchining Kompyuter 

---

941 
monitorida o’quvchilar Kompyuterlari ekranlarini aks ettirish orqali o’quvchilar 
bajaradigan ishlarni nazorat qilish. 
6. Global tarmoqning yagona kommunikasiyasi uzili bo’lganda lokal tarmoqning har 
qanday Kompyuteridan global tarmoq resurslariga kirishni ta’minlash. 
Lokal tarmoq (LAN) - umumiy resurslarni taqsimlashga qodir bo'lgan bir-biriga 
ulangan kompyuterlar guruhi. Ma'lumotlar paketlar shaklida uzatiladi va bu jarayonni 
nazorat qilish uchun turli xil texnologiyalar qo'llaniladi. Hozirgi kunda eng 
ommalashgan texnologiya Ethernet - kabel orqali ma'lumotlarni uzatish texnologiyasi. 
Simli tarmoqdagi ma'lumotlarni uzatish kanalining jismoniy muhiti kabellar, odatda 
burmalangan juftlik yoki optik tolali kabel. Kompaniyadagi yagona axborot maydoni 
- uning xodimlari - tarmoq foydalanuvchilari - ma'lumotlarni tez almashishi, turli 
resurslar va qurilmalarni birgalikda ishlatish va korxona uchun asosiy faoliyatni 
muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zarur bo'lgan boshqa ko'plab tadbirlarni amalga 
oshirish hisoblanadi. 
Lokal tarmoqlarning biznes uchun asosiy afzalliklari: 
• Kompaniya xodimlarining umumiy resurslarga - hujjatlar, ma'lumotlar bazalari va 
boshqalarga uzluksiz kirishini ta'minlash, vaqtni tejash va xodimlar o'rtasida aloqa 
darajasini yuqori darajada ta'minlash; 
• Ofis jihozlarini almashish imkoniyati - printerlar, fakslar, skanerlar, nusxa ko'chirish 
qurilmalari, qo'shimcha qurilmalarni xarid qilishda sizga yordam beradi; 
• Ish joylari va asbob-uskunalarni qulaylik va osonlik bilan ta'minlash, kompaniya 
xodimlarining xarajatlarini kamaytirish; 
• Ma'lumotlarni muhofaza qilish tizimlaridan foydalanish orqali muhim biznes 
ma'lumotlarining xavfsizligini yaxshilash. 
ALP 
Group 
kompaniyasining 
mutaxassislari 
zamonaviy 
texnologiyalardan 
foydalangan holda lokal telefon tarmog'ini tashkil etish va qurish bo'yicha ishlarni 

---

942 
amalga oshirmoqda va lokal biznes uchun muhandislik tizimlarini ko'p yillar davomida 
yaratishda, texnik xizmat ko'rsatishda va texnik qo'llab-quvvatlashda katta tajribaga 
ega. Lokal tarmoq yaratish - kasbiy tayyorgarlik va malaka darajasini yuqori darajada 
talab qiluvchi mas'uliyatli jarayon. Zero, butun kompaniyaning barqaror ishlashi 
LANning barqarorligiga bog'liq. 
Lokal tarmoqlar uchun asosiy talablar: 
• boshqarish qulayligi; 
• tashqi va ichki xavflardan ishonchli himoya; 
• kabellar va qurilmalarning eng mashhur turlari uchun moslashtirish; 
• zaxira kanallarning mavjudligi va ularni yanada kengaytirish va optimallashtirish 
uchun salohiyati; 
Lokal tarmoqlarning dasturiy ta’minoti haqida 
Autentifikatsiya va avtorizatsiya. Kerberos tizimi. 
Kerberos 
yirik 
tarmoqlarda 
autentifikatsiya 
va 
avtorizatsiya 
vazifalarini 
markazlashtirilgan tarzda hal qilish uchun mo'ljallangan tarmoq xizmati. U ko'plab 
mashhur operatsion tizimlar muhitida ishlashi mumkin. Bu juda murakkab tizimning 
asosi bir necha oddiy tamoyillardan tashkil topgan: 
Kerberos xavfsizlik tizimidan foydalanadigan tarmoqlarda mijozlar va tarmoq 
serverlari o'rtasidagi barcha autentifikatsiyalash jarayonlari, autentifikatsiya 
jarayonining har ikki tomonidan ishonchli vositachi orqali amalga oshiriladi va 
nazoratchi Kerberos tizimining o'zi hisoblanadi. 
Kerberos tizimida, mijoz chaqirgan har bir xizmatga kirish uchun uning haqiqiyligini 
isbotlashi kerak. 
Tarmoqda joylashgan barcha ma'lumotlar almashinuvi shifrlash algoritmi yordamida 
xavfsiz amalga oshiriladi. 

---

943 
Tarmoq xizmatlari Kerberos mijoz-server arxitekturasida qurilgan bo'lib, u eng 
murakkab tarmoqlarda ishlaydi. Kerberos mijozi tarmoqdagi barcha kompyuterlarda 
tarmoq xizmatiga ulanishi mumkin. Bunday hollarda Kerberos mijozi foydalanuvchi 
nomidan Kerberos serveriga murojaat qiladi va Kerberos tizimining vazifalarini 
amalga oshirish uchun zarur bo'lgan suhbatni saqlaydi. 
Shunday qilib, Kerberos tizimida quyidagi ishtirokchilar mavjud: Kerberos server, 
Kerberos mijozi va resurs serverlari. Kerberos mijozlari tarmoq resurslariga - fayllar, 
ilovalar, printerlar va boshqalarga kirishga harakat qilmoqda. Ushbu ruxsat birinchi 
navbatda faqat yuridik foydalanuvchilarga berilishi mumkin, ikkinchidan, 
foydalanuvchi tegishli resurs serverining avtorizatsiya xizmatlari tomonidan 
aniqlangan vakolatga ega bo'lsa - fayl-server, dastur-server, bosib chiqarish serveri. 
Biroq, Kerberos tizimida, manba serverlari "to'g'ridan-to'g'ri" mijozlar so'rovlarini 
qabul qilishlariga ruxsat berilmaydi, faqat Kerberos serverining ruxsatisiz mijozlar 
so'rovini ko'rib chiqishlari mumkin. Shunday qilib, mijozning Kerberos tizimidagi 
resursga bo'lgan yo'llari uch bosqichdan iborat: 
Mijozning qonuniyligini aniqlash, tarmoqqa mantiqiy kirish, resursga kirish jarayonini 
davom ettirish uchun ruxsat olish. 
Resurs serveriga kirish uchun ruxsat olish. 
Resursga kirish uchun ruxsat olish.