Услубий мажмуа асосида тайѐрланди. Т 2012

 
11.4. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизми
Экологик бирлик асосидага механизм халқ хўжалиги 
тизимининг ажралмас қисми бўлиши керак. 
Республика ва маҳаллий маъмурият органлари табиатни муҳофаза
қилиш тизимини ташкил этиши, табиий манбалардан самарали фойдаланиш
ва республика минтақасида экологик вазиятнинг ҳолати учун бутун
масъулиятни заммаларига олишлари лозим. Бу ташкилотларнинг ҳуқуқлари 
тубдан кенгайиши муносабати билан табиатни муҳофаза қилишда тармоқ
бошқарувидан минтақалараро бошқариш ва режалаштиришга ўтиш зарур. 
Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизми асосларини 
қуйидагилар ташкил этади: табиий манбалардан фойдаланиш (истеъмол қилиш 
лимитлари, ифлослантирувчи моддаларни табиий муҳитга чиқариб ташлаш) 
лимитлари, табиий манбалардан фойдаланганлик учун тўловлар, табиий 
муҳитни ифлослантирганлик учун тўловлар, табиатни муҳофаза қилишнинг 
минтақалараро фондлари ва корхоналарнинг шундай фондлари тизими, бозор 
иқтисодиѐти шароитида маблағларни шакллантиришнинг янги молия-кредит 
механизмлари. 
Яқин келажакда ташкилий-иқтисодий хусусиятга молик қуйидаги умумий 
тадбирларни амалга ошириш зарур: 
- табиий манбаларга тўлов нормативларини, шунингдек, табиий муҳитга 
ифлослантирувчи моддаларни чиқарганлик (ташлаганлик, чиқиндиларни 
жойлаштирганлик) учун тўлов нормативларни корхоналарга узоқ муддатли
нормативлар таркибига киритиш учун етказиш; 
- ифлослантирувчи моддаларни табиий муҳитга чиқаришга йўл
қўйиладиган (белгиланган лимитлар) даражадан оширганлик ҳамда табиий 
манбалардан самарасиз фойдаланганлик учун бирлашмалар, корхоналар ва 
ташкилотлардан озгина ҳақ чегириб олиш. (иқтисодий нормативга нисбатан 
кам миқдорда), жамоанинг хўжалик ҳисоби даромади унинг манбаи 
ҳисобланади; 
- табиий манбалар учун амалдаги тўловларни минтақалараро
табақалаштириш даражасини ошириш ва яхшилаш, шунингдек, табиатдан
фойдаланиш учун тўловлар тартибини мукаммаллаштириш, жумладан, ер,
ўрмон, сув манбалари ер ости бойликлари, хайвонот ва наботот оламини 
муҳофаза қилишга кетадиган харажатларни қоплаш учун тўловларни унинг
таркибига киритиш; 
- табиатни мухофаза қилиш маҳаллий фондларига банклар кредит 
бериши ва бошқа шунга ўхшаш жараѐнларни бажариш бўйича вазифалар 

---

136 
билан шуғулланишни киритган ҳолда, табиатдан фойдаланишни молиявий-
кредит жиҳатидан тартибга солишнинг янги усулларини жорий этиш; 
- нарх белгилаш тартибини ислоҳ қилиш жараѐнида маҳсулотларнинг
улгуржи ва харид нархларини жаҳон нархларига яқинлаштириш, табиатдан 
пул тўлаб фойдаланиш, табиатни муҳофаза қилиш тадбирларини амалга 
ошириш ва экологик-иқтисодий оқибатларга ижтимоий зарур харажатлар
сарфланишини назарда тутиш; 
- табиатни муҳофаза қилиш қонунларига намунали риоя қилганлик
учун корхоналарни иқтисодий рағбатлантириш тартибини ишлаб чиқиш ва
жорий этиш; 
- табиатни муҳофаза қилиш жиҳозлари, материаллар, асбоблар ва атроф-
муҳит ҳолатини назорат қилиш воситаларини ишлаб чиқаришга
мўлжалланган 
маблағларнинг 
бир 
қисми 
ҳисобидан 
корхоналар, 
кооперативларга солиқ солишнинг имтиѐзли тартибини, шунингдек, экологик 
жиҳатдан хавфли маҳсулот ишлаб чиқарганлик учун эса солиқ солишни
белгилаш; 
- хўжалик ҳисоби асосида табиатни муҳофаза қилиш, ишлаб чиқариш
фондлари (тозалаш иншоатлари, қурилмалар ва бошқалар) дан самарали 
фойдаланганлик учун меҳнат жамоалари, корхоналарнинг раҳбарлари ва 
алоҳида ходимларнинг иқтисодий масъулиятини ошириш. 
Табиий 
манбалардан 
фойдаланиш 
ва 
атроф-муҳитга
ифлослантирувчи моддалар чиқарганлик (ташлаганлик) учун тўлов
нормативларини белгилаш бўйича услубий ҳужжатларни текширишдан
ўтказган ҳолда яқин йилларда табиатни мухофаза қилиш фаолиятини 
бошқаришнинг янги тизимига тўла ўтилади. Шу тариқа табиатни муҳофаза 
қилиш тадбирлари асосан экологик усулда амалга оширилишига таъсир
кўрсатиш талаб этилади.