|
4.Qattiq jismlarda diffuziya xodisalari
Qattiq jismlar uchun atomlarning kristall panjarada tartibli joylashishi xarakterli
bo`lsa-da, har holda atomlar panjarada ham siljishi mumkin. Asosan, kichik
tebranishlar xarakterida bo`lgan issiqlik harakatlar ba’zi hollarda atomlarning
panjaradagi o`z o`rinlarini batamom tark etishlariga olib keladi. Atomlarning bunday
ajralishi mumkin ekanligi qattiq jismlarnijng bug`lanishi mumkinligidan dalolat
beradi. To`g`ri , bug`lanishda atomlar mutlaqo ajralishi mumkin emas deb aytishga
hech qanday asos yo`q.
Atomlarning panjara tugunlaridagi o`z o`rinlarini huddi shunday tark etishlari tufayli
kristallarda Shottki va Frenkel nuqsonlari yuzaga keladi. Atomlarning ana shunday
ajralishi va kelgusida kristalldagi siljish tufayli qattiq jismlarda difuziya ro`y beradi.
Gazlardagi singari qattiq jismlarda ham zarralarning issiqlik xarakati energiyasi
turlicha bo`ladi. Shuningdek, har qanday temperaturada ham shunday atomlar ulushi
bo`ladiki, ularning energiyasi o`rtacha energiyadan ancha ortiq va bu atomlarning
panjaradagi o`rinlarini tark etib, yangi o`rinlarini egallashi uchun yetarli bo`ladi
Temperatura qancha yuqori bo`lsa, bunday atomlar soni shuncha ko`p bo`ladi. Shuning uchun
temperature ortgani sari D diffuziya koeffitsienti tez (ekcponensial qonunga muvofiq) ortadi. Biroq
yetarlicha katta energiya atomlar soni hamma vaqt kam bo`ladi (agar temperaturasidan ancha past
bo`lsa), shuning uchun qattiq jismda diffuziya gazlar va suyuqliklardagiga qaraganda sekinroq
protsess bo`ladi
Masalan, misning oltinda diffuziyalanish koeffitsienti 300 0 С da 1,5 10 см / сек (5 2 ( ga
teng. Taqqoslash uchun metal spirtining suvdagi eritmasining suvda diffuziyalanishi
koeffitsienti D 1,3 10 sm / sek (5 2 ( ( , argonning geliyda diffuziyalanish koeffitsienti D
0,7sm /sek 2 ( ekanini ko`rsatib o`tamiz. Shunga qaramasdan, qattiq jismlarda diffuziya
hodisasi qator protsesslarda katta ro`l o`ynaydi. Bunday diffuziya bir komponentali
moddalarda(bunday holda o`z – o`zidan diffuziya deyiladi) ko`p komponentali moddalarda,
mono – va polikristallarda kuztiladi. Tajriba (xususan, nishonlangan atomlar yordamida
olib borilgan tadqiqotlar) qattiq jismlarda diffuziya, asosan, quyidagi uch usulda borishini
ko`rsatadi:
•
Qo`shni atomlar panjarada o`z o`rinlarini almashadilar
•
Panjara tugunida ―o`z‖ o`rnida turgan atomlar uni tark etib, tugunlar orasida joylashadi, so`ngra tugunlararo
ko`chib migratsiyalanadi.
Atomlar panjara tugunlaridan bo`sh tugunlar — vakatsiyalarga o`tadi.
Bir moddaning zarrachalarining boshqa moddalar bilan aloqa qilganda o'zaro kirib borishi. D. gazlar. adj. diffuziya,
oh, oh. Ozhegovning izohli lug'ati.Molekulalarning ahamiyatsiz kattaligi tufayli ularning moddadagi tarkibi juda
katta. Har qanday moddaning molekulalarining harakati uzluksiz va tartibsizdir. Havoni tashkil etuvchi gazlar
molekulalari bilan to'qnashib, moddaning molekulalari harakat yo'nalishini ko'p marta o'zgartiradi. Va tasodifiy
harakat, xona bo'ylab tarqalib ketishI, Moddalarning o'z-o'zidan aralashishi sodir bo'ladi. Bu diffuziya jarayoni.
Bir modda molekulalarining boshqa bir moddaning molekulalari orasiga o`zaro kirib borishi hodisasi diffuziya
deyiladi. Diffuziya har qanday moddada sodir bo`lishi mumkin: gazlarda, suyuqliklarda va qattiq jismlarda. Bu
jarayon gazlarda eng tez sodir bo'ladi, chunki molekulalar orasidagi masofa etarlicha katta va ular orasidagi tortishish
kuchlari. Diffuziya suyuqliklarda gazlarga qaraganda sekinroq sodir bo'ladi. Buning sababi, molekulalarning zichroq
joylashganligi va shuning uchun ular orqali o'tish juda qiyin. Eng sekin diffuziya qattiq jismlarda sodir bo'ladi, buni
molekulalarning zich joylashishi bilan izohlash mumkin. Agar silliq sayqallangan oltin va tilla plastinkalar yuk bilan
bir-birining ustiga qo`yilsa, besh yildan so`ng.
chuqurligi bir millimetr bo`lgan diffuziyani kuzatish mumkin.. Harorat ortishi bilan diffuziya hodisasi tezlashadi.
Buning sababi shundaki, moddaning harorati ko'tarilganda, uning molekulalari tezroq harakat qiladi. Va o'zaro
aralashtirish tezroq sodir bo'ladi. Shuning uchun qand issiq choyda sovuq choyga qaraganda tezroq eriydi. Diffuziya
muhim rol o'ynaydi.
•
Masalan, tuproqdagi turli tuzlar eritmalarining tarqalishi o'simliklarning normal
oziqlanishiga yordam beradi. Inson uchun bu hodisa hayotiy ahamiyatga ega, masalan,
diffuziya tufayli o'pkadan kislorod inson qoniga, qondan esa to'qimalarga kiradi.
Qattiq jismlarda o`z – o`zidan diffuziyalanish koeffitsientlari shunday ko`rinishda yozilishi
mumkin: D=A*a/6*t
Bu yerda a – panjara doimiysi va t atomning panjara tugunida o`rtacha bo`lish vaqti.
W kattalik vakatsiya hosil bo`lish energiyasi ω va atomlarning vakatsiyaga siljish energiyasi q
ning yig`idisiga teng bo`lib, diffuziyani aktivlashtirish energiyasi deb ataladi va bu kattalik ham
mazkur modda uchun xarakteristika bo`ladi. Diffuziya hodisasini ko'pincha kuzatish mumkin
Kundalik hayot odam. Shunday qilib, agar siz xonaga biron bir hid manbasini olib kirsangiz -
masalan, qahva yoki atir - bu hid tez orada butun xonaga tarqaladi. Xushbo'y moddalarning
tarqalishi molekulalarning doimiy harakati tufayli sodir bo'ladi. Yo'lda ular havoni tashkil
etuvchi, yo'nalishini o'zgartiradigan va tasodifiy harakatlanib, xona bo'ylab tarqaladigan gaz
molekulalari bilan to'qnashadi. Hidning bunday tarqalishi molekulalarning xaotik va uzluksiz
harakatining isbotidir.
Xulosa.
shu mustaqil ishidan men o’zimga formulalar bilan ishlash
va diffuziya xodisasi bir biri bilan ta’sirlashishini
tushindim.
Foydalanilgan adabiyotlar va internet resuslari.
•
Nazirov E. N. “Yosh fizik ensiklopedik lug`ati” Toshkent – 1989.2. A.K.Kikoin,
•
I.K.Kikoin “Molekulyar fizika” Toshkent – 1978.
•
L.C.Jdanov va N.I.Xlebnikov “Fizika kursi texnikumlar uchun” ikkinchi qism. Toshkent –
1967.
FOYDALANILGAN INERNET SAYTLARI.
1. www.ziyonet.o`z
2. www.o`zvip.o`z
3. www.referat.o`z
Do'stlaringiz bilan baham: |
