|
Moddalarning magnit maydoni
«tutib olmoqchi» bo’lgan. Petrov o’zining tajriba
xonasida bir necha kunlab vaqt o’tkazib, biroq
aniq natijaga erisha olmagan. Shuningdek boshqa
usul va vositalar bilan mazkur hodisani aniqlashga
urinishlar haqida ma’lumotlar bor, biroq, elektr
tokining magnit xususiyatlarini birinchi bo’lib
to’liq o’rganib chiqqan va batafsil ilmiy tahlil
yordamida yoritib bergan olim bu baribir Ersted
bo’ldi.
- Stoletov qiyshiqligi diagrammasi
2.Yorug’lik nurining tabiati
Yorug’lik nurining tabiati.
Yorug’lik nuri tabiati to’g’risidagi birinchi
tasavvurlar qadimgi grеklar va misrliklarda
paydo bo’lgan. XVII asr oxiriga kеlib
yorug’likning ikkita nazariyasi I.Nyuton
tomonidan korpuskulyar nazariyava R.Guk
va X.Gyuygеns tomonidan to’lqin
nazariyasi shakllana boshladi.
Korpuskulyar nazariyaga asosan, yorug’lik nuri sochuvchi
jismlardan chiquvchi zarrachalar (korpuskulalar) oqimidan
iboratdir. Nyuton yorug’lik zarra-chalari harakati mеxanika
qonunlariga bo’ysunadi, dеgan fikrda edi. Misol uchun,
yorug’likning aks qaytishi elastik sharchaning tеkislikdan
urilib qaytishiga o’xshatgan edi.
Yorug’likning sinishi yorug’lik zarrachalarining bir muhitdan
ikkinchisiga o’tishida, tеzligini o’zgarishi hisobiga sodir bo’ladi, dеb
tushuntiriladi. Korpuskulyar nazariya bo’yicha, vakuum – muhit
chеgarasida yorug’likning sinishi quyidagi qonunga bo’ysunadi:
bu еrda c – yorug’likning vakuumdagi tеzligi, ϑ- yorug’likning muhitdagi
tarqalish tеzligini bildiradi. Korpuskulyar nazariyaga asosan, n> 1 bo’lgan holda,
yorug’likning muhitdagi tarqalish tеzligi ϑ vakuumdagi tarqalish tеzligi c dan
katta bo’lishi kеrak. Nyuton intеrfеrеntsiya manzarasining hosil bo’lishini
yorug’lik chiqishi va tarqalishi bilan bog’liq jarayonlarda qandaydir davriylik bor
dеgan taxminlarga asosan tushuntirishga harakat qildi.
n
c
Sin
Sin
=
=
Shunday qilib, Nyutonning korpuskulyar nazariyasi to’lqin elеmеntlariga
o’xshash tasavvurlarni o’z ichiga ola boshladi.
Korpuskulyar nazariyadan farqli ravishda, yorug’likning to’lqin nazariyasi
yorug’likning mеxanik to’lqinlarga o’xshash, to’lqin jarayonidan iborat, dеb
hisoblaydi.
To’lqin nazariyasi asosida Gyuygеns printsipi yotadi. Gyuygеns printsipiga
asosan, to’lqin yеtib borgan har bir nuqta ikkilamchi to’lqinlar manbaiga
aylanadi, manbani o’rab oluvchi egri chiziq kеyingi ondagi to’lqin fronti
holatini bеlgilaydi. Gyuygеns prinsipiga asoslanib yorug’likning qaytish va
sinish qonunlarini osonlikcha isbotlash mumkin
To’lqin nazariyasi vakuum–muhit chеgarasida yorug’likning sinishini quyi-
dagi ifoda bilan ta'riflaydi:
n
c
Sin
Sin
=
=
=
2
1
To’lqin nazariyasi asosida olingan sinish qonuni Nyutonning sinish
qonuniga qarama–qarshidir. To’lqin nazariyasi yorug’likning muhitdagi
tarqalish tеzligi vakuumdagi tеzligidan kichik ekanligini isbotlaydi:
XVIII asr boshlarida yorug’lik tabiatini tushuntirishda bir-biriga zid bo’lgan
ikkita yondoshish mavjud bo’la boshladi: Nyutonning korpuskulyar va
Gyugensning to’lqinnazariyalari. Bu ikkala nazariyalar yorug’lik nurining
to’g’ri chiziqli tarqalishini, sinish va qaytish qonunlarini tushunturib berdi.
c
c
c
=
XIX asr boshlarida to’lqin nazariyasi – korpuskulyar
nazariyadan ustun bo’la boshladi. Bunga Ingliz fizigi T.Yung
va fransuz fizigi O.Frenel tomonidan interferensiya va
difraksiya hodisalarini o’rganishda olingan natijalar sabab
bo’ldi.
1851 yulda J.Fuko muhim ahamiyatga ega bo’lgan
to’lqin nazariyasining tajribaviy tasdig’ini oldi, suvda
yorug’likning tarqalish tezligini o’lchab
ekanligini
isbotladi.
1865 yilda Maksvell yorug’likning elektromagnit nazariyasini
yaratdi: unda yorug’lik har xil muhitlarda
0
0
1
=
c
Maksvell nazariyasi yorug’likning nurlanish va yutilish jarajonini, fotoelektrik
effektni va Kompton sochilishini tushuntira olmadi. Lorens nazariyasi ham,
yorug’likning moddalar bilan o’zaro ta’sirini, xususan, qora jismning issiqlik
nurlanishidagi to’lqin uzunligiga bo’g’liq energiya taqsimotini tushuntira olmadi.
M.Plank tomonidan taklif etilgan gipotezaga asosan, yorug’likning nurlanishi va
yutilishi uzluksiz bo’lmqay, diskret xususiyatga egadir, ya’ni aniq porsiyadan (
kvantlar) iboratdir. Bu kvant energiyasi quyidagicha ifodalanadi:
h
=
0
tezlik bilan tarqaluvchi , juda qisqa elektromagnit to’lqinlardan iborat hisobladi,
yorug’likning vakuumdagi tarqalish tezligi
ga tengligini isbotladi.
bu yerda h-Plank doimiysi. Plank gipotezasi qora jismning issiqlik nurlanishini ham
oson tushuntira oldi.
1905 yilda A.Enshteyn yorug’likning kvant nazariyasini kashf etdi. Bu nazariyaga
asosan, yorug’lik nurlanishi va tarqalishi fotonlar- yorug’lik kvantlari oqimi
ko’rinishida sodir bo’lib, ularning energiyasi quyidagi nisbat bilan aniqlanadi:
c
h
c
h
c
m
=
=
=
2
2
0
yorug’likning tarqalish qonunlari, yorug’likning moddalar bilan o’zaro ta’siri
to’g’risidagi nazariyalar yorug’lik murakkab xususiyatga ega ekanligini ko’rsatadi.
Demak, yorug’lik tabiati korpuskulyar-to’lqin dualizmi tasavvuridan iborat.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
