O zbekiston respublikasi sogliqni saqlash vazirligi toshkent pediatriya tibbiyot instituti

BOSH MIYA
Bosh m iya, uzunchoq m iya, m iyacha, ko'prik (Varoliycv kuprigi), o'rla, 
oraliq m iyalar va katta m iya yarim sharlaridan iborat. Bosh m iyada kulrang 
m odda va oq m odda farq qilinadi. Kulrang m oddani bosh m iya yarim sharlari 
va m iyacha po'stlog'i, miya stvolida joylashgan yadrolar tashkil qiladi. 
K ulrang m odda yadrolari m ullipolyar ncyronlardan iborat.
Oq m odda m iyclinli ncrv tolalaridan iborat bo'lib, bo'ylam a yo'nalgan 
tutam larini hosil qiladi.
BOSH MIYA O'ZANI (stvoli)
U zunchoq m iya, m iyacha m iya ko'prigi, o'rta va oraliq m iyalar bosh 
m iya stvolini tashkil etadi. M iya stvoli yadrolari o ’z faoliyatiga ko ’ra harakat 
(efferent), sezuvchi va assotsiativ ncyronlardan tuzilgan. Bu ycrdagi yadrolar 
kalla nervlari yadrolariga va bir neyronni ikkinchisi bilan bog’laydigan oraliq 
yadrolarga bo'linadi. Kalla nervlari yadrolariga adashgan,lilosti, qo'shim cha 
ncrvlar kabi bir nccha nervlar yadrolari kiradi. O raliq yadrolariga uzunchoq , 
o'rta m iya va m iyachalam ing bir necha yadrolari kiradi.
U zu n c h o q m iya .
U zunchoq m iyaning dorsal, ventral, quyi oliva va 
m arkaziy qism larida o'ta hayotiy m arkazlar joylashgan. Dorsal qism IV 
qorinchaning asosi bo'lib, unda harakat va sezgi nervlarining yadrolari 
joylashadi. Q uyi oliva orqa miya, m iyacha, qizil yadro, ko'rish do'm boqlari 
bilan bog'langan V entral qism dan ncrv tutam lari o'tadi va bu yerda ko'pgina 
oraliq yadrolar joylashadi. U zunchoq m iya m arkaziy qism ini rctikulyar 
form atsiya - m iyaning koordinatsion apparati cgallab turadi. Rctikulyar 
form atsiya m ayda yoki uzun dcndritli neyronlardan tashkil topgan va u orqa 
m iya yuqori qism idan boshlab, uzunchoq m iya orqali oraliq m iyagacha 
boradi. R ctikulyar form atsiya m ushaklar tonusini va kelishilgan harakatlarni 
nazorat qiladi. Y ana m uhim jixati, m iyaning deyarlik ham m a qism i bilan 
bog'langan m urakkab reflcktor m arkaz bo'lib ham hisoblanadi.
M iy a k o 'p rig i.
M iya ko'prigi dorsal yopqich va ventral qism lardan iborat 
bo'lib, dorsal qism ida o'tkazuvchi yo'llar, rctikulyar form atsiya, V-VIII jufl 
kalla nervlarining yadrolari joylashadi. Ventral qism ni esa, xususiy yadrolar 
va o'tkazuchi y o ’llar tashkil etadi.
O 'rta m iy a
O 'rta m iya to'rt tepalik, o'rta m iya bandi, qora m odda va 
m iya oyochasidan iborat. M iya bandida 30 yaqin yadro bo'lib, ularning eng 
kattasi qizil yadro hisoblanadi. Q ora m odda ham yadrolardan tuzilgan, unda 
pigm ent m elanin bo'ladi. (shuning uchun qora deb nom lanadi). M iya 
oyog'idan ncrv tutam lari o’tadi.
. 
O raliq m iya.
Bu yerda m iyaning asosiy qism i, ko'ruv do'm bog'i, 
gipotam ik soxa joylashadi. K o'ruv dum bog'ida ko'pgina yadrolar va ular 
orasida oq m oddaning assotsiativ tolalari joylashadi.
G ipotalam ik soxada 7 ta yadrolar bo'lib, ular vegetativ m arkazni hosil 
qiladi. Bu m arkaz tem peratura, qon bosim , suv, yog’ va boshqa m oddalar 
alm ashnuvini boshqarib turadi.
221

---

MIYACHA
M iyacha m uvozanat va harakatlar m uvozanalini m uvofiqlashtiruvchi 
a'zodir. 
A natom ik jihatdan pushtalar va cgallardan iborat. 
M iyacha 
m ikroskopik jihatd an ikki qism oq va kulrang m oddalardan iborat. K ulrang 
m oddaning asosiy tuzilm alari ncyronlar va gliya bo'lib hisoblanadi. N cyronlar 
qavat - qavat bo'lib joylashgan (132-rasm ).
M iyachani o'rab yotgan yum shoq parda ostida miya to'qim asida tashqi 
m olckulyar qavat hujayralari joylashgan.
132 rasm . M iyacha tuzilishi.
A -um um iy ko'rinishi
B-kum ush nitrat bilan bo'yalgan
1
. Y um shoq parda tom iri
2. M olckulyar qavat
3. G anglioz qavat
4. G anglioz hujayralar dcndritlari
5. D onalik qavat
6
. O q m odda
M olekulyar qavat neyronlari m ullipolyar assotsiativ hujayralardan iborat 
bo'lib, ular ichida savatsim on va yulduzsim on hujayralar ajratiladi. O rta qavat 
ganglionar hujayralar (Purkinye hujayralari) dan tashkil topgan G anglionar 
neyronlar yirik, noksim on tanaga ega va bir qator yotadi. C huqurroqda 
donador qavat yotadi. U ning neyronlari m ayda assotsiativ ncyronlardan iborat, 
ularning neyronlari m olekulyar qavatgacha boradi. D onador qavatda uch xil 
ncyronlar ajratiladi; 
d o n a
h u ja y ra la r, 
y ir ik
y u ld u z s im o n
h u ja y ra la r,
d u k s im o n h o r iz o n ta l h u ja y r a la r
(1 33-rasm).
2 2 2

---

1 О. ПКИ
M iyacha oq m oddasidan afferent va efferent nerv tolalari o'tadi. Afferent 
tolalar ikki xil: m oxsim on va urm alovchi bo'ladi. Afferent tolalar qo'zg atuvchi 
im puls 
olib 
keladi. 
O 'rm alovchi 
tolalar 
to’g'ridan-lo’g'ri 
Purkinyc 
hujayralariga, m oxsim on tolalar donador hujayralarga im puls yetkazadi. 
Im puls bu ycrda qayta ishlanadi. Bunda po'stloq qavatlaridagi ncyronlararo 
birikishlar m uhim rol o'ynaydi, ham m a im pulslar ganglionar hujayralarga 
to'planib, uning neyritlari efferent tolalar sifatida im pulslarni m iyachadan olib 
chiqib ketadi.
M iyacha ncyrogliyasi ham o ’ziga xos tuzilgan. D onalik qavatda tolali va 
protoplazm atik astrotsitlar, ganglionar qavatda to'q yadroli gliotsitlar yotadi. 
M ikrogliya ganglionlar va m olekulyar qavatda k o ’proq bo'ladi.