Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат педагогика

Иккинчи блок 
— орқа мияқатлами катга яримшарлари бўлакларини ўз 
ичига олади, ташқи дунёдан олинган сезги ахборотларини қабул қилади, қайта 
ишлайди ва сақлайди. У билиш (гностик) жараёнини амалга оширадиган асосий 
мия аппарати ҳисобланади. 
Унинг тузилиши бирламчи, иккиламчи ва учламчи доираларга ажралади. 
Бирламчи доира — мия қатламининг проекцион доираларидир, унинг нейронлари 
жуда ҳам юқори даражада ўзига хослиги билан ажралиб туради. Уларда алоҳида 
сезги аъзоларидан сезги ахборотларини қабул қилиш ҳодисаси юз беради. 
Мия қатлами аппаратларининг бирламчи доиралари устидан иккиламчи 
доиралар қурилгандир. Улар бирламчи доира орқали олинган қўзғалишларни 
ташкил қилади. Иккиламчи доиралар бирламчи доиралар каби, ўзинингихтисосий 
моддаллиги (кўриш, эшитиш ва бошқа доиралар)ни сақлайди. Бирламчи ва 
иккиламчи доиралар у ёки бу анализатор (кўриш, эшитиш ва бошқалар)нинг бош 
мия қатлами бирикмасини ўзида намоён этади. 
Учламчи доиралар анализаторларнинг мия қатлами бўлинмаларини 
ўзгартириш доиралари ҳисобланади. Улар турли модалликда олинган сезги 
ахборотларини таҳлил, синтез, интефация қилиш вазифасини ўтайди. Уларнинг 
фаолияти асосида синтезларнинг беқарор ва ташқи даражасидан символик даражага 
эътиборини қаратиш муносабатлари, мураккаб логик- грамматик сўзлар қурилиши 
ҳақидаги билимлар билан иш кўришга ўтиш содир бўлади. 
Учинчи блок 
— катта яримшарлар қобиғининг олдинги бўлимлари (мотор, 
мотор олди ва олд фронтал соҳа) доирани ўз ичига олади. Бу блок инсон 
фаолиятини режалаштириш, мослаштириш ва назорат қилишни таъминлайди. У 
шунингдек, мия қобиғи остидаги аъзолар фаолияти барча тизимларнингтонуси ва 

---

16 
тетик ҳолатини улар фаолияти олдига қўйилган вазифаларга мувофиқ 
мослаштиришни амалга оширади. Нутқ фаолияти барча блокларнинг биргаликда 
ишлаши натижасида вужудга келади. Шу билан бирга ҳар бир блок нутқ жараёнида 
алоҳида, махсус ўзига хос хусусияти билан иштирок этади. Ўқитиш икки 
томонлама бошқариладиган жараёндир. У болаларнинг билим, малака ва 
кўникмаларни ўзлаштириш борасидаги фаол билиш фаолиятини, бу фаолият 
устидан педагогик раҳбарликни амалга оширишни ўз ичига олади. Ўқитиш жараёни 
узвий бирликдаги таълим бериш, тарбиялаш ва ривожлантириш вазифаларини 
бажаради. Тарбиялашжамият эҳтиёжларига мувофиқ равишда шахснинг ёки унинг 
алоҳида сифатларининг шаклланиш жараёнини мақсадга йўналтирилган ҳолда 
узлуксиз, ташкилий тарзда бошқариш демакдир. Қайта тарбиялашжараёнида 
нутқий фаолияти бузилган кишиларнинг ўзига хос муҳим хусусиятларини тузатиш 
ишлари амалга оширилади. Бош мия маълум қисмининг хасталашуви ҳолларидаги 
логопедик ишларда бузилган нутқий ва нутқсиз вазифаларни тиклашга қаратилган 
тикловчи таълимда фойдаланилади. Бундай таълим асосида ҳаракатнинг сақланиб 
қолган қисмига таяниш ва барча функционал тизимни 
қ
айта қуриш ётади. «Нутқни 
тиклаш» атамаси афазия давридаги нутқ бузилишининг аксинча, ривожланишини 
белгилаш учун қўлланилади. Логопедик таъсир нутқ бузилишларини бартараф 
этишга (масалан, дислексияда), тўғрилашга (масалан, товушни қўйиш) нутқсиз 
бузилишларнинг салбий аломатларини (руҳий хусусиятларини) йўқотишгаҳам 
қаратилган бўлиши мумкин.