Uchqo‘rg‘on tumani 39-umumiy o‘rta ta’lim maktabi biologiya fani

---

Muallif: 
Namangan 
viloyat 
Uchqo‘rg‘on tumani 39-umumiy 
o‘rta ta’lim maktabi biologiya fani 
o‘qituvchisi Mamajanova Nodira 
MAVZU: QUSHLARNING TABIATDAGI VA INSON HAYOTIDAGI 
AHAMIYATI. 
Darsning ta’limiy maqsadi: 
Qushlar haqida olingan bilimlarni umumlashtirish, 
mustahkamlash. 
Darsning tarbiyaviy maqsadi: 
O‘quvchilarda ekologik ong va ekologik 
madaniyatni shakllantirish. 
Darsning rivojlantiruvchi maqsadi:
O‘quvchilarning intelektual salohiyatini 
oshirish, o‘quvchilarda qushlarga bo‘lgan mehrni uyg‘otish.
Darsning jihozi: 
7-sinf darsligi, qo‘shimcha adabiyotlar, “Bioloto” daraxti, turli 
qushlar rasmlari, jadvallar, buklamalar, rasmli tarqatmalar. 
Darsning usuli: 
“Aqliy hujum” guruhlarda ishlash, “Klaster”, “Topqirlar” o‘yini.
Darsning borishi:
I.
Tashkiliy qism:
Salomlashish, davomatni aniqlanadi, sinf xonasi va 
o‘quvchilarning darsga tayyorligini tekshiriladi, navbatchi axboroti 
tinglanadi, 
Darsning shiori:
“Fan bilan kengayar nazar, tasavvur 
Fan- quyosh singari sochar zarrin nur.” 
Keling aziz o‘quvchilar bugungi darsimizning ma’naviyat daqiqasida eng muhim 
ekologik muammolar haqida suhbatlashsak. Siz o‘quvchilar sayyoramizdagi 
qanday global ekologik muammolar haqida bilasiz?

---

-
Dunyo aholisining mutassil 
kechakka bo‘lgan ehtiyojning 
o‘rmon hududlarining qisqarishi
qatlamining kamayishi va havo haroratining isishiga olib kelayotir.
-
Tabiiy va mineral xomashyo zaxiralaridan nooqilona foydalanish, ulkan 
sanoat korxonalarining bunyod etilishi natijasida chiqindilarning kata 
miqdorda chiqarilishi asosiy suv havzalari va yer 
bo‘ldi. 
-
Ona sayyoramiz
tuproq nurashi, o‘
ifloslanishi, ozon qatlami buzilishi va boshqa ofatlarni keltirib chiqarmoqda.
-
Mutaxassislarning taki
haroratining asta 
quvurlari va boshqa ifloslantiruvchi manbalalarning havo b
22 mlrd tonnaga yaqin 
-
BMT huzuridagi iqlim 
guruhi ma’ruzasida ta’kidlanishicha XXI asr oxiriga borib yerdagi
harorat odatdagidan 6.4 daraja yuqori b
O‘quvchilar aytib o‘tgan 
yechimini kutayotgan global ekologik muammolar k
Dunyo aholisining mutassil o‘sishi, oziq – ovqat, yonil
lgan ehtiyojning o‘sishiga sabab bo‘layotgan, bu 
rmon hududlarining qisqarishiga, tuproq tuzilmasining buzilishi, ozon 
g kamayishi va havo haroratining isishiga olib kelayotir.
Tabiiy va mineral xomashyo zaxiralaridan nooqilona foydalanish, ulkan 
sanoat korxonalarining bunyod etilishi natijasida chiqindilarning kata 
miqdorda chiqarilishi asosiy suv havzalari va yer maydonlarini ifloslantirib 
Ona sayyoramizda ekologiyaning tobora izdan chiqayotgani yer yuzida 
o‘rmonlardan mahrum bo‘lish, tuzli yom
ifloslanishi, ozon qatlami buzilishi va boshqa ofatlarni keltirib chiqarmoqda.
Mutaxassislarning takidlashlaricha, yer atmosferasidagi yillik 
haroratining asta – sekin ko‘tarilib borishiga ochiq elektrostansiyalari, zavod 
quvurlari va boshqa ifloslantiruvchi manbalalarning havo b
22 mlrd tonnaga yaqin zararli gazlarning chiqarishi sabab b
BMT huzuridagi iqlim o‘zgarishlarini o‘rganuvchi hukumatlararo ekspertlar 
guruhi ma’ruzasida ta’kidlanishicha XXI asr oxiriga borib yerdagi
harorat odatdagidan 6.4 daraja yuqori bo‘ladi. 
tgan ma’lumotlarni umumlashtirib, slayd orqali quyidagi 
yechimini kutayotgan global ekologik muammolar ko‘rsatiladi.
ovqat, yonilg‘i va kiyim – 
layotgan, bu o‘z navbatida 
tuproq tuzilmasining buzilishi, ozon 
g kamayishi va havo haroratining isishiga olib kelayotir. 
Tabiiy va mineral xomashyo zaxiralaridan nooqilona foydalanish, ulkan 
sanoat korxonalarining bunyod etilishi natijasida chiqindilarning kata 
maydonlarini ifloslantirib 
da ekologiyaning tobora izdan chiqayotgani yer yuzida 
lish, tuzli yomg‘irlar, atmosfera 
ifloslanishi, ozon qatlami buzilishi va boshqa ofatlarni keltirib chiqarmoqda. 
dlashlaricha, yer atmosferasidagi yillik o‘rtacha havo 
tarilib borishiga ochiq elektrostansiyalari, zavod 
quvurlari va boshqa ifloslantiruvchi manbalalarning havo bo‘shlig‘iga yiliga 
zararli gazlarning chiqarishi sabab bo‘lmoqda. 
rganuvchi hukumatlararo ekspertlar 
guruhi ma’ruzasida ta’kidlanishicha XXI asr oxiriga borib yerdagi o‘rtacha 
lashtirib, slayd orqali quyidagi o‘z 
rsatiladi. 

---

O‘quvchilar shu o‘rinda M. Gandining quyidagi so‘zlarini aytib o‘tmoqchiman. 
“Tabiat sabr – toqatning chegarasi bor, agar inson yovuzliklari chegaradan oshsa, u 
o‘ch olishni boshlaydi”. 
Kelajakda sizlarning ichingizdan global ekologik muammolarni yechimini 
topuvchi insonlar yetishib chiqadi, degan umiddaman. 

---

II.
Uy vazifasini tekshirish va baholash. 
O‘quvchilarning uyga berilgan vazifalarini tekshirish uchun “Bioloto” o‘yinidan 
foydalanaman. Bunda bitta kata daraxt chiziladi. Unga mevalar o‘rnatiladi. Har bir 
mevaga raqam va uning orqasiga savol yoziladi. Har bir guruhdan bittadan 
o‘quvchi chiqadi. Maxsus idishdagi raqamlar aralashtiriladi. Qaysi raqam tanlansa, 
daraxtdagi o‘sha raqamli meva oraqsidagi savolga javob beriladi. 
Savolga to‘g‘ri javob bergan o‘quvchilar o‘z guruhlari uchun “Rag‘bat” 
kartochkasiga ega bo‘ladilar, javob berolmagan o‘quvchilar esa aksincha. 
III.
Yangi mavzu:
Qushlarning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyati.
Yangi mavzuni boshlashdan oldin, sinf o‘quvchilarini kichik guruhlarga bo‘lib 
olinadi.
I-guruh – “Ekologlar” 
II-guruh – “Ona tabiat” 
III-guruh – “Tabiat posbonlari”
REJA: 
1.
Qushlarning tabiatdagi ahamiyati. 
2.
Qushlarning inson hayotidagi roli. 
3.
Qanotli do‘stlarimizni asrash. 
Endi har bir guruh uchun stol ustiga 1 ta oq vatman qog‘oz tarqatiladi. Har bir 
guruhga aniq topshiriqlar beriladi va ular bu topshiriqlarni “Klaster” usulida 6 
daqiqa ichida taqdimot qilishlari kerak bo‘ladi. 
1-guruhga topshiriq – Qushlarning tabiatdagi sanitarlik vazifasi. 
2-guruhga topshiriq – Qushlarning inson hayotidagi ahamiyati.
3-guruhga topshiriq – Qanotli do‘stlarimizni asrash choralari. 

---

Past o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar bilan yakka tartibda ishlash uchun rasmli, testli 
kartochkalar tarqatib beriladi, javob uchun 2 daqiqa ajratiladi (chunki guruhlar 
tayyorlanib bo‘lguncha bu o‘quvchilarning javoblarini olib bo‘lish kerak.) 
Guruh o‘quvchilari berilgan topshiriqni klaster usulida ta’riflab berishadi. 
I-guruh – “Ekologlar” 
II-guruh – “Ona tabiat” 

---

III-guruh – “Tabiat posbonlari”
O‘qituvchi o‘quvchilarning fikrlarini xulosalaydi.
Demak qushlarning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyati juda muhim 
ekan. Ular tabiatning inson hayotining ajralmas qismidir. Qushlar hayotimiz 
quvonchlaridan biridir. Qushlar keng tarqalganligi va ko‘p miqdorda oziqlanishi 
tufayli tabiatga katta tasir ko‘rsatadi. Hashoratxo‘r va yirtqich qushlar tabiatda 
hashoratlar va kemiruvchilarning ko‘payib ketishini cheklab turadi. 
Qushlar tabiatda o‘simliklar urug‘ini tarqatishda ham muhim ahamiyatga ega. 
Yana bazi tropik o‘simliklar gulining changlanishida nectar bilan oziqlanadigan 
qushlar (masalan, nektarchilar va kolibrilar) ishtirok etadi. Qushlarning inson 
uchun ahamiyati katta ular zararkunandalar va kasallik tarqatuvchi hashoratlarni 
qirib, ekinlar hosilini oshirishga yordam beradi. Bitta chug‘urchuq oilasi jo‘ja 
boqish davrida 8000-10000 ta qo‘ng‘iz yoki uning qurtini va 150000dan ko‘proq 
zararkunanda kapalaklar qurtini istemol qiladi. 

---

Yirtqich qushlar
kemiruvchilarni qirib, kata
1000ga yaqin kalamush va sichqon yeydi. Shuning uchun hashoratx
muhofaza qilish, ularni dala va bo
IV.
Yangi 
mavzuni 
mustahkamlash 
uchun 
“Topqirlar” 
foydalaniladi.
1.
Tasqaraning tirnoqlari? (kuchsiz)
2.
Kalxatning dumi? (ayri)
3.
Kolumbiyada qancha qush turi bor? (1700ta)
4.
Qanotsiz qush? (kivi)
5.
Dunyodagi eng mitti qush? (kalibri)
6.
Qaysi qushlar uchmaydi? (pingvin, tuyaqush)
qushlar ham ekinlarning zararkunandalari va
kata foyda keltiradi. Yoz davomida bitta yapaloq qush 
1000ga yaqin kalamush va sichqon yeydi. Shuning uchun hashoratx
muhofaza qilish, ularni dala va bog‘larga jalb etish zarur.
Yangi 
mavzuni 
mustahkamlash 
uchun 
“Topqirlar” 
foydalaniladi. 
Tasqaraning tirnoqlari? (kuchsiz)
Kalxatning dumi? (ayri) 
Kolumbiyada qancha qush turi bor? (1700ta) 
Qanotsiz qush? (kivi) 
Dunyodagi eng mitti qush? (kalibri) 
Qaysi qushlar uchmaydi? (pingvin, tuyaqush) 
va kasallik tarqatuvchi 
Yoz davomida bitta yapaloq qush 
1000ga yaqin kalamush va sichqon yeydi. Shuning uchun hashoratxo‘r qushlarni 
Yangi 
mavzuni 
mustahkamlash 
uchun 
“Topqirlar” 
o‘yinidan 

---

7.
2000 xil sayraydigan qush? (bulbul) 
8.
Begona inga tuxum qo‘yuvchi qush? (kakku) 
9.
Atlas ko‘ylak qanoti, xushhabarchi odati? (zag‘zg‘on)
10.
Eng qadimgi qush? (arxeoptriks) 
O‘quvchilar bilimini yanada mustahkamlash uchun guruhlarga biologik masalalar 
beriladi. 
1 – guruh uchun masala. 
Kabutar bir daqiqa tinch turganida 26 marta, uchganida esa 400 marta nafas oladi. 
Agar uchib borayotgan kabutar galasida 20 ta kabutar bo‘lsa, ularning hammasi 3 
daqiqada necha marta nafas olib chiqaradi? 
Yechish: 1 ta kabutar – 400 marta nafas olib chiqaradi (1 daqiqa) 
20 ta kabutar – x
X = 400 * 20 = 8000 marta nafas olib chiqaradi. Bundan foydalanib galaning 3 
daqiqada necha marta nafas olib chiqarishini topamiz. 
1 daqiqa 20 ta kabutar -------- 8000 marta nafas olsa
3 daqiqada 20 ta kabutar ------- X 
X = 8000 * 3 = 24000 marta nafas oladi. 
Javobi: 20 ta kabutar 3 daqiqada 24000 marta nafas oladi. 
2 – guruh uchun masala.
Qirg‘ovul chiroyli va yirik qush, erkagining og‘irligi 1500 gr keladi. Bordiyu 6 m
2
maydonda 20 ta erkak qirg‘ovul turgan bo‘lsa, ularning umumiy og‘irligi necha kg 
keladi? 

---

Yechish: 1 ta qirg‘ovul og‘irligi -------- 1500 gr 
20 ta qirg‘ovul og‘irligi ------- X 
X = 1500 * 20 = 30000 gr = 30 kg 
Javob: 20 ta qirg‘ovulning og‘irligi 30 kg ga teng. 
3-guruh uchun masala. 
Pingvin uchish qobiliyatini yo‘qotgan qush sifatida taniymiz. Pingvin soatiga 30 
km tezlikda sho‘ng‘ib suzadi. 3 soatda qancha km tezlikda sho‘ng‘ib suzadi? 
Yechish: 1 soatda----- 30 km 
3 soatda------X 
X= 30 km* 3 soat / 1soat=90 km. 
Javob: 3 soatda 90 km tezlikda sho‘ng‘ib suzadi. 
O‘quvchilarning dars davomida to‘plagan rag‘bat kartochkalariga qarab 
baholanadi. 
V.
Uyga vazifa:
Mavzuni to‘liq o‘qish, savollarga og‘zaki tayyorgarlik 
ko‘rish, yoqtirgan qushlari rasmini chizib kelish.