Termiz davlat universiteti "umumiy pedagogika" kafedrasi umumiy pedagogika fanidan

 
Ta'limning tarixiy xususiyatlari. 
Ta'lim mazmuni tarixiy xususiyatga 
ega, chunki u jamiyat rivojining u yoki bu bosqichida ustuvor o‗rin tutuvchi 
ijtimoiy maqsad va vazifalar bilan belgilanadi. Bu ta'lim mazmunining ijtimoiy 
hayot, ishlab chiqarish va ilmiy bilimlarning rivojlanish darajasi talablari ta'siri 
ostida o‗zgarib borishini anglatadi. Ta'lim ijtimoiy hodisa sifatida odamlarning 
bilimlarni o‗zlashtirishga bo‗lgan pragmatik (amaliy) ehtiyojlari negizida 
shakllangan va u odamlarga hayot faoliyatlarini yo‗lga qo‗yish uchun zarur. 
Bilimlarni to‗plash va chuqurlashtirish, jamiyat madaniyatining o‗sib borishi 
bilim tomonidan tashkil etiluvchi funksiyalari ko‗lamini oshishini ta'minlaydi. 
Mazkur yondashuvlar (pragmatik va madaniy) kishilik jamiyatining turli 
bosqichlarida ta'lim mazmuni yo‗nalishlarni belgilab keladi.
O‗rta asrda, Yaqin va O‗rta Sharqda diniy o‗quv muassasalari – 
madrasalar ta'lim va fan markazlari bo‗lgan. O‗zbekistonlik, Rossiyalik va chet 
el sharqshunos tadqiqotchilari tomonidan madrasa turidagi o‗quv muassasalari 
aynan Markaziy Osiyoda yuzaga kelgani va shu yerdan boshqa mamlakatlarga 
tarqalgani isbotlangan.
Somoniylar davrida (X asr) faqat Samarqandning o‗zida 20 ga yaqin 
madrasalar mavjud bo‗lgan. Abu Ali ibn Sino (980-1037) o‗zining 

---

«Donishnoma» («Bilimlar kitobi») nomli asarida mazkur madrasalarda faqat 
musulmonchilikka oid bilimlar berilibgina qolmay, balki dunyoviy ilmlar ham 
o‗rganilganligi, ilmiy tadqiqotlar olib borilganligi, ularning negizida ilmiy 
maktablarning yuzaga kelganligi qayd etiladi. 
O‗z davrida madrasalarda o‗qitilishi yo‗lga qo‗yilgan fanlarni Abu Ali 
Ibn Sino quyidagi tizimlar bo‗yicha ajratadi: odob (xulq etikasi), astronomiya, 
tibbiyotshunoslik, til va uning grammatikasi, fikh (musulmon qonunchiligi). 
Alloma tomonidan taklif etilgan tarbiya turlari esa quyidagilardan iborat: 
1) aqliy tarbiya; 2) jismoniy sog‗lomlashtirish; 3) estetik tarbiya; 4) ma'naviy 
tarbiya; 5) hunarga o‗rgatish. Abu Ali Ibn Sino tomonidan taklif etilgan tarbiya 
turlari Markaziy Osiyoda, Uyg‗onish davrida (IX-X asr) ta'limning 
insonparvarlik va shaxsning barkamol rivojlanishi borasidagi g‗oyalarga 
asoslangan edi deyishga imkon beradi. 
Sharqdagi Uyg‗onish davri Sharq mutafakkirlari – Muahammad Muso 
al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylar 
o‗zlarining ta'limiy qarashlarida birinchi o‗ringa inson shaxsini qo‗yadilar 
hamda bolalarni har tomonlama, jismoniy va estetik kamolotga erishishlari, 
shuningdek, tillarni bilishlarini zarur deb hisoblaydilar. Aqliy ta'limni tashkil 
etuvchi fanlar sirasiga matematika, astronomiya, mexanika va tabiatshunoslik 
kabi tabiiy-ilmiy fanlarni kiritadilar.
Allomalar bolaga hurmat bilan munosabatda bo‗lish g‗oyasini ilgari 
suradilar, sxolastik o‗qitish va qattiy intizomga qarshi chiqadilar. Ularning 
fikricha, o‗qish bolada bilimlarga qiziqishni uyg‗otishi kerak. 
Muhammad Tarag‗ay Ulug‗bekning (1394-1449 yillar) Samarqanddagi 
faoliyati XIV-XV asrlarda madrasalarning fanlar rivojini ta'minlovchi 
markazlari vazifasini bajarganligini ko‗rsatadi. Muhammad Tarag‗ay Ulug‗bek 
Samarqandning hukmdori bo‗lishi bilan birga astronom, matematik va tarixchi 
sifatida mashhur bo‗lgan. Shuningdek, allomaning mohir pedagog ham 
bo‗lganligini tarixiy dalillar qayd etadi. Chunonchi, alloma ko‗plab iste'dodli 
yoshlarni tarbiyalagan. U odamlar, ayniqsa yoshlarning ilmiy bilimlarni 
o‗rganishlariga katta ahamiyat bergan.
Alloma o‗z davlatida ta'lim sohasida jiddiy islohotlarni tashkil etdi. U 
madrasalarni davlat ta'minotiga o‗tkazdi, mudarris (o‗qituvchi)larga oylik ish 
haqi belgilagan, shogird (talaba)larga stependiya ajratgan.
Muhammad Tarag‗ay Ulug‗bek madrasa o‗quv rejasiga quyidagi fanlar: 
arab tili, adabiyot, qur'on, Hadis, ritorika, mantiq, falsafa, fikh (qonunchilik), 
metafizika, matematika, astronomiya, tibbiyot, geografiya, tarix kabi fanlarni 
kiritadi.
Mutafakkir tomonidan barpo etilgan hamda o‗zi bevosita ta'lim bergan 
madrasalarda o‗qish quyidagi bosqichlardan iborat bo‗lgan: 
1. ―Anda‖ (kichik) – o‗qish muddati 2 yil. 
2. ―Aust‖ (o‗rta) – o‗qish muddati 3 yil. 
3. ―A'lo‖ (oliy) – o‗qish muddati 3 yil. 

---

Bunday yondashuvda, bugungi kun nuqati nazaridan aytganda 
bakalavriat va magistratura ko‗zga tashlanadi. Ayni vaqtda ular o‗rta asr 
yevropa universitetlari uchun ham xos bo‗lgan.
Buyuk iste'dod egasi sifatida alloma o‗z davridan bir necha asrlarga 
o‗zib ketgan. Deyarli 600 yil avval Muhammad Tarag‗ay Ulug‗bek quyidagi 
aksiomani ilgari surgan: bilim olishga intilish davlat ravnaqiga yo‗l demakdir. 
Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarning hozirgi tajribasi mazkur fikrni to‗la 
tasdiqlaydi. 
yevropa uyg‗onish davri (XIV-XVI asrlar) ma'rifatparvarlari XVIII-XIX 
asrlarda ham shaxsning barkamol rivojlanishi g‗oyalarini ilgari surganlar. Misol 
uchun, Italiya ma'rifatparvari V. De Feltre (XV asr) ―quvonch maktabi‖ni tashkil 
etadi. Bu maktabda bolaga erkin jismoniy va aqliy rivojlanish imkoni berilgan. 
J.J.Russoning erkin tarbiya nazariyasi, I.G.Pestalotssining odamni faol hayotiy 
faoliyatga jalb etish yo‗li bilan uni rivojlantirish haqidagi g‗oyasi XX asr 
pedagogikasining rivojiga o‗z ta'sirini ko‗rsatdi.