Fizikanıń jaqtılıq qubılısları qaralatuģın bólimi optika grekshe optikos

.
[4]
 
 

---

10 
1.3
Jaqtılandırıw
Jaqtılandırıw dep bir birlik bettke tusip atırģan jaqtılıq aģımınıń shamasına ten 
bolģan shamaģa aytıladı, E bettiń jaqtılandırılıwı (1-súwrettegide).
2
cos
R
i
I
d
Id
d
dФ
E
=

=
=


(7)
ten boladı , bunda sonģı eki teńlikte I jaqtılıq kúshi (4) boyınsha kiritilgen hám (2) 
ańlatpası esapqa alınģan.
(7) ańlatpa sonı kórsetdi , 
noqatlıq derek
payda etken jaqtılandırıw derekten 
betke shekem bolģan aralıqtıń kvadratına kerı proportsional hám jaqtılıq aģımı 
baģıtı (ishinde jaqtılıq aģımı tarqalıp atırģan jińishke konus kósheri) menen 
jaqtılandırılıp atırģan betke túsirilgen narmal arasındaģı múyesh kosinusına tuwra 
proporcional boladı.Bul noqatlıq derek payda etken jaqtılandırıwdıń tiykarģı 
nızamı (keri kvadratlar nızamı).
Derektiń ólshemi shekli bolģan jaģdayda derekler betin R ge salıstırģanda 
jeterlish kishi bolģan elementar bóleklerge bóliwmiz hámde olardıń hár bir payda 
etken jaqtılandırıw keri kvadratlar nızamı boyınsha anıqlap, keyin derektiń pútkil 
beti boyınsha integrallawmız múmkın. Bunda álbette jaqtılıq kúshi baģıtına ģarezli 
ekenligin esapqa alıwmız kerek. Bul jaģdayda jaqtılandırıw menen Rarasındaģı 
qatnas quramalı boladı.
Biraq aralıq jeterlishe úlken (derektiń ólshemlerine salıstırģanda) bolģanda keri 
kvadratlar nızamınan paydalanıw, yaģnıy derekti noqatlıq derek dep esaplaw 
múmkin. Eger derektiń sızıqlı ólshemleri derekten jaqtılandırılģan betke shekem 
bolģan aralıqtıń 1/10 bóleginen artıq bolmasa ol jaģdayda ápiwayılastırılģan bul 
esaplaw ámelde jaqsı nátiyje beredi. Máselen 50 sm diametrli tegis jaqtılandırılģan 
disk derek bolsa, ol jaģdayda diske onıń orayınan ótkerilgen narmal ústinde jatqan 
noqatda ápiwayilastırılģan formula boyınsha esaplawdan shıģatuģın qáte 50 sm 
aralıq ushın shama menen 25 boladı, 2 m aralıq ushın 1,5 den aspaydı, 5 m
aralıq ushın tek 0,25 boladı. Linza hám aynalar járdeminde jaqtılıqtıń aģım 
bólistiriliwin ózgertip biz onıń betiniń ayrım bóleklerin jıynaw hám sonday etip , 

---

11 
jaqtılandırıwdı asırıw (tap usı waqıtta basqa bóleklerdegi jaqtılandırıwdı kemeytirip) 
múmkinshiligine iye bolamız. Atap aytqanda jaylar, jumıs stolları ,kóshe hám usı 
sıyaqlılardıń jaqtılandırıw ushın mólshelengen jaqtılıq derekleri ádette támiylenetuģın 
hár qıylı armaturalar (jaqtırtqıshlar) usı maqsete isletiledi.
Kópshilik jaģdaylarda ózine jaqtılıq shıģarmaytúģın denelerdi qaraģanımız 
ushın jaqtılandırıw túsinigi júda áhámiyetke iye boladı. Jaqtılandırıw texnikası 
problemalarınıń kóbisi qolay jaqtılandırıw payda etiwden ibarat. <normaları>>da jumıs orınlarınıń normada jaqtırtıwģa salıstırģanda qoyılatuģın 
talaplardı beredi.[5]